Հարավային Կովկասի «թաքցրած երեխաները»

Լուսանկարը` Ազիզ Քերիմովի

Որքան էլ Կովկասը ասոցացվի ջերմ հարաբերությունների, վառ հույզերի, հարազատների և ընկերների մտերմության հետ, նույնքան էլ մարդիկ այստեղ կարող են դաժան լինել: Կարող է տարօրինակ հնչել, բայց դա հատկապես այդպես է, երբ գործը հասնում է սահմանափակ հնարավորություններով երեխաներին: Երբեմն Կովկասում մարդը ընկալվում է որպես գեղեցիկ կահույքի մի կտոր: Եվ եթե չի համապատասխանում հասարակության մեջ գոյություն ունեցող չափանիշին, կնշանակի` նա ցանկալի չէ, կնշանակի` այդ կահույքն արդեն թերություն ունի, որը պետք է խորդանոց նետել: Որովհետև ամոթ է: Ամոթ է մարդկանց առաջ:

Սակայն հաճախ լինում է նաև այնպես, որ ծնողներն ընդունում են իրենց երեխային այնպիսին, ինչպիսիք նրանք կան, մինչդեռ հասարակությունը նրանց վերաբերվում է դաժան և անմարդկայնորեն:

Ինչո՞ւ Հարավային Կովկասում կան խոչընդոտներ սովորական երեխաների և սահմանափակ հնարավորություններով երեխաների միջև: Ինչո՞ւ են երբեմն ծնողները թաքցնում իրենց երեխաներին տանը: Ինչո՞ւ այդ երեխաներին այդքան հազվադեպ կարելի է տեսնել դպրոցների դասարաններում, լողավազաններում, տրանսպորտում: Ի՞նչն է ստիպում ընտանիքներին հրաժարվել իրենց երեխաների խնամքից և նրանց հատուկ հաստատություններ հանձնել:

Հարավային Կովկասից լրագրողների խումբը ուսումնասիրել է սահմանափակ հնարավորություններով երեխաների թեման:

Նրանց դեմ են հարազատները և հասարակությունը…

43-ամյա Մերի Մարտիրոսյանը (Հայաստան) պատմում է, թե ինչպես է սկեսուրը իրեն ստիպել, որ իր երկու երեխաներին մանկատուն հանձնի, քանի որ աղջիկը` Սիրուշիկը (15 տարեկան) ծնվել է մանկական ուղեղային կաթվածով (ՄՈՒԿ), իսկ որդու` Սամվելի ախտորոշումն է աուտիզմ: Բայց Մերին չի հնազանդվել սկեսրոջը: Այդ պատճառով ամուսինը լքել է կնոջը` ընտանիքի մորը մենակ թողնելով հիվանդ երեխաների հետ: Բայց Մերին դրանից ողբերգության չի սարքել և չի հրաժարվել իր հիվանդ երեխաներից:

Բժիշկ-գինեկելոգ Զարիֆա Կուլիևան (Ադրբեջան) ավելի քան 10 տարի աշխատել է սահմանափակ հնարավորություններով երեխաների հետ: Երիտասարդ տարիներին նա հոժարակամ համաձայնել էր խնամել այդպիսի երեխաների, որպեսզի քիչ ապահովված ընտանիքները ստիպված չլինեին նրանց հատուկ դպրոց ուղարկել:

«Հիշում եմ` մեկ տարի խնամում էի մի աղջկա` Թուրանային: Նա 6 տարեկան էր, աննկարագրելի գեղեցիկ, երկար, շքեղ մազերով: Աուտիզմ ուներ: Ընտանիքում մեծանում էր նաև մեկ աղջիկ` առողջ: Ընտանիքը շատ էր անհանգստանում այդ աղջկա ճակատագրի համար, նրանք վախենում էին, որ հաշմանդամ քրոջ պատճառով նրա հետ ոչ ոք չի ամուսնանա: Իսկ տունը մնացած աղջիկը ադրբեջանական ընտանիքի համար ողբերգություն է: Եվ երբ գյուղից եկավ այդ աղջիկների տատը` տիրակալ մի կին, նա պահանջեց, որ Թուրանային անհապաղ մանկատուն հանձնեն և մոռանան նրա մասին: Ասեց` թող գոնե մեկը երջանիկ լինի: Թող առանց էն էլ դժբախտ աղջիկը չխանգարի քրոջը»,- պատմում է Զարիֆան:

Նրա խոսքով` Թուրանայի ընտանիքը ամեն դեպքում նրան հանձնեց մանկատուն:

«Իմ աղջիկը` Սոֆյան, հազվագյուտ` Կոռնելիա դե Լանգեի համախտանիշ ունի, նա հիմա 7 տարեկան է, բայց ֆիզիկական և մտավոր զարգացմամբ, կարծես, 2-3 տարեկան լինի, բացարձակ ագրեսիվ չէ, հակառակը` չափից ավելի ինքնամփոփ ու փակ է, չի խոսում, շատ հանգիստ է և խաղաղասեր, ինքնուրույն քայլում է, թեև` մի փոքր դժվարությամբ… Մինչև 3 տարեկանը առողջության լուրջ խնդիրներ ուներ, դրա համար մանկապարտեզի մասին խոսք անգամ չէր կարող լինել…», – պատմում է Վրաստանից Օլգա Խոդկոն:

Օլգա Խոդկոն` դստեր` Սոֆյայի հետ

Ոլորտի մասնագետները ավելի նպատակահարմար են համարում, որ նման երեխաները մնան տանը, ընտանիքի շրջանում, քան պետական հաստատություններերում: Այս կարծիքին է Խարբերդի (Հայաստան) մասնագիտացված մանկատան տնօրեն Հարություն Բալասանյանը.

«Ծնողներից շատերը մինչև 6-7 տարեկանը նման խնդիրներ ունեցող երեխաների ամբողջ հոգսը վերցնում են իրենց վրա: Հասարակությունը պետք է կանգնած լինի նրանց կողքին, որպեսզի նրանք իրենց մերժված չզգան: Ցավոք, այդ միտումը մեր հասարակությունում բացակայում է, որի հետևանքով մենք լուրջ խնդիրների ենք բախվում: Հաճախ շենքում ապրող բնակիչները սկսում են բողոքել տարբեր տեղեր, որ իրենց երեխաները չեն կարողանում հանգիստ քնել, քանի որ հաշմանդամություն ունեցող երեխաներն անկարգություն են անում, աղմկում են, բակում խփում կամ կծում են խաղացող երեխաներին, կոտրում նրանց խաղալիքները: Նման բողոքների հետևանքով ծնողները երեխաներին բերում են հատուկ հաստատություններ»,- ասում է Բալասանյանը:

34-ամյա Լիա Տաբատաձեի (Թբիլիսի) երկրորդ երեխան` դուստրը` Թեոդորան, ծնվել է Դաունի համախտանիշով: Լիան պատմում է իր փորձի մասին.

«Հիշում եմ, երբ առաջին անգամ ստիպված բարձրաձայնեցի, որ երեխաս Դաունի համախտանիշ ունի: Զրուցում էի բարեկամիս հետ: Չէի կարողանում նրան ասել, կարծես, կոկորդումս մի բան ինձ խեղդում էր: Մի սենյակից մյուսն էի գնում, խուսափում երեխայի մասին խոսելուց: Ի վերջո, ուժ գործադրեցի, կարելի է ասել` ստիպեցի և ասացի, որ երեխան Դաունի համախտանիշ ունի: Մեկը դա կարող է հաղթահարել մի քանի ամսում, իսկ մեկ ուրիշը` ամբողջ կյանքում: Սա կոնկրետ ծնողի խնդիր չէ: Այս դեպքում բոլոր ծնողներին անհրաժեշտ է հոգեբանական օգնություն, և բոլորն ունեն, այսպես կոչված, ընկալման իրենց արագությունը: Կան մարդիկ, ովքեր դատապարտում են ծնողներին, մատնացույց են անում, թե, իբր, նրանք ամաչում են իրենց երեխայի համար, թաքցնում են նրան: Սա սխալ է, նրանց պետք է աջակցել»,- խորհուրդ է տալիս Լիան:

Լիան դստեր հետ

Լիային չհաջողվեց այդքան հեշտ համակերպվել իրավիճակին։ Սկզբում շարունակ լաց էր լինում: Երբ մի փոքր հանգստացավ, սկսեց համացանցում կարդալ, տեղեկատվություն փնտրել:

«Տեսա, որ ծնողները բացահայտ խոսում են իրենց երեխաների մասին, դնում են նրանց լուսանկարները, չեն թաքցնում, տանում են մանկապարտեզ, դպրոց, նշում են ծննդյան օրերը: Եվ միևնույն ժամանակ ես չէի տեսնում մեր վրացական իրողությունը, ի՞նչ է մեզանում կատարվում: Ես ոչ մի տեղ չեմ տեսել Դաունի համախտանիշով վրացի երեխաների լուսանկարներ: Ինձ մոտ սկզբում այնպիսի տպավորություն էր, որ իմ աղջիկը միակն է»,- պատմում է Լիան:

Երկար որոնումներից հետո Լիա Տաբատաձեն գտնում է «Մեր երեխաները» կազմակերպությունը (այստեղ միավորված են Դաունի համախտանիշով երեխաների ծնողները և պրոֆեսիոնալներ), որը գործում է 2006 թվականից: Նրանք տեղեկատվություն էին տարածում ծննդատներում և մանկապարտեզներում, սակայն չնայած նրանց ակտիվ գործունեությանը` Լիային անհրաժեշտ տեղեկատվությունը ծննդատանը ոչ ոք չէր տրամադրել:

«Մինչ օրս գոյություն ունի իրազեկվածության պակասի խնդիր: Հա, նույնիսկ քաղաքակիրթ երկրներում ոչ ոք չի ուրախանա, իմանալով, որ իր երեխան առանձնահատկություններով է ծնվել: Բոլորը ստիպված են անցնել սթրեսի միջով և հաղթահարել այն: Սակայն ով և ինչպես է այդ սթրեսը հաղթահարում: Ինչ-որ մեկը դեպրեսիայի մեջ է ընկնում և դեռ երեխային էլ իր հետ է քարշ տալիս, իսկ մեկ ուրիշը ընդունում է դա և առաջ գնում` երեխայի համար ստեղծելով դրական, առողջ ընտանեկան մթնոլորտ»,- ասում է Լիան:

Նախկինում գոյություն ունեցող կարծրատիպերը, ժառանգություն մնացած խորհրդային կարգերից, երբ սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց մեկուսացնում էին հասարակությունից, այսօր մեծ դժվարությամբ են հաղթահարվում: Ծնողների մեծ մասը 0-3 տարեկանում հրաժարվում է երեխաներից: Շատերը հրաժարվում են ծնվելուց անմիջապես հետո, երբ պարզվում է, որ երեխան լույս աշխարհ է եկել խնդիրներով: Բազմաթիվ ծնողներ էլ նման երեխաներին թաքցնում են արտաքին աշխարհից: Իսկ նրանք, ովքեր ուժ են գտնում և չեն հրաժարվում, կյանքի գրեթե յուրաքանչյուր ասպարեզում խնդիրների են բախվում:

Վրաստանի ժողովրդական պաշտպանի գրասենյակի իրավահավասարության դեպարտամենտի ղեկավար Քեթևան Շուբաշվիլին պատմում է.

«2015 թվականին երեք երեխայով ընտանիքին ստիպեցին դուրս գալ վարձով բնակարանից միայն նրա համար, որ երեխաներից մեկը աուտիզմ ուներ: Տանտերը հայտարարել էր, որ նա հանկարծ այնտեղ ինչ-որ բան կկոտրի կամ հրդեհ կտա: Ամբողջ ընտանիքին փողոց հանեց: Սրանից հետո ընտանիքը` ոչ կառավարական կազմակերպությունների օգնությամբ դիմեց դատարան և դատավարությունը շահեց: Տանտիրոջը 1000 լարիով տուգանեցին»,- պատմեց Քեթևան Շուբաշվիլին:

Քեթևան Շուբաշվիլին համարում է, որ հասարակության մեջ նման վերաբերմունքն առաջին հերթին ձևավորվում է իրազեկվածության պակասից.

«Հաճախ մարդիկ բավարար տեղեկատվություն չունեն: Լինեն դպրոցում ծնողները, թե ավտոբուսի վարորդները կամ ոստիկանության աշխատակիցները և այլն: Հաճախ նրանք ընդհանրապես թյուր պատկերացում ունեն սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց մասին: Նրանք գտնվում են բացասական կարծրատիպերի ազդեցության տակ: Եվ երկրորդ խնդիրը պետական քաղաքականությունն է, որում սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց իրավունքների պաշտպանության հարցը գերակա չէ»,- հայտարարում է Շուբաշվիլին:

Գիա Ջվարշեիշվիլին արդեն յոթ տարի է աշխատում է այս ոլորտում է և կարծում է, որ վրացական հասարակության մեջ առաջընթաց է նկատվում, որն այն բանի արդյունք է, որ բազմաթիվ ոչ կառավարական կազմակերպություններ երկար ժամանակ աշխատել են այդ ուղղությամբ:

«Մեր հասարակությունը, ի վերջո, ընդունել է, որ նման մարդիկ կան, սակայն դեռ չգիտի` ինչպես իրեն պահել նրանց առաջ և նրանց հետ: Հասարակությունն ահա նման փուլում է գտնվում: Կարելի է ասել` մենք` ոչ կառավարական կազմակերպություններս, ստիպել ենք լրագրողներին ճիշտ եզրաբանություն օգտագործել, մեծ մասն արդեն չի գրում «հաշմանդամ» կամ «անկարող» բառերը, ինչպես նաև քաղաքական գործիչները, որոնք կարող էին իրենց թույլ տալ մեկը մյուսին վիրավորելու համար ասել «դաուն», «գիժ» կամ «ապուշ» բառերը: Հիմա եթե նման բան է տեղի ունենում, հանրության արձագանքը արդեն բավական սուր է: Եվ, որպես կանոն, քաղաքական գործիչները դրանից հետո պետք է ներողություն խնդրեն: Կարելի ասել` դանդաղ, բայց այդ նեգատիվը փոխվում է»,- նշում է փորձագետը:

Ի՞նչ պետք է նրանք անեն փողոցներում

Սահմանափակ հնարավորություններով երեխաների համար նույնպես հեշտ չէ դուրս գալ փողոց, վարել եթե ոչ ակտիվ, այլ պարզապես ինչ-որ սոցիալական կյանք: Բոլոր երեք երկրներում սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց տեղաշարժման համար կարգին պայմանները գրեթե բացակայում են: Այո, բոլոր երեք երկրներում էլ պետությունը հոգ է տարել ինչ-որ միջոցների մասին: Հայաստանում և Ադրբեջանում աշխատում են սայլակով տեղաշարժվող մարդկանց փոխադրելու համար հարմարեցված մի քանի ավտոբուսներ: Սակայն ոչ բոլորը կարող են օգտվել այդ ծառայություններից: Երբեմն՝ նման ավտոբուսների պակասի պատճառով, երբեմն` վարորդների անփութության, որոնք հաճախ կոպտորեն հրաժարվում են սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց օգնելուց: Համացանցում տեղադրված է Ադրբեջանից բլոգեր Մեհման Հուսեյնովի հայտնի տեսանյութը, որտեղ վարորդը ոչ միայն հրաժարվում, այլև կոպտում է իրենից օգնություն խնդրող սայլակով տեղաշարժվող մարդուն:

Թբիլիսիում նույնպես վերջին շրջանում կարելի է մայթերին թեքահարթակներ նկատել: Գիա Ջվարշեիշվիլին բացատրեց, որ այստեղ էլ խնդիր կա.

«Թբիլիսիի քաղաքապետարանը պարտավոր է ամբողջ քաղաքում թեքահարթակներ կառուցել: Սակայն այն բոլոր թեքահարթակները, որ տեսնում ենք, ստանդարտներին չեն համապատասխանում: Դրանցից հաճախ չեն կարողանում օգտվել ո´չ սայլակ օգտագործող մարդիկ, ո´չ չտեսնող մարդիկ: Չտեսնող մարդկանց համար այնտեղ պետք է լինեն շոշափողական նշաններ, որպեսզի նրանք ոտքերով զգան դրանք: Ինչպես նաև քաղաքի միայն երկու գետնանցումներում կան հատուկ մեխանիզմներ սայլակով տեղաշարժվող մարդկանց համար: Սակայն դրանք երբեք չեն աշխատում»,- ասում է Ջվարշեիշվիլին:

Համանման իրավիճակ է Հայաստանում և Ադրբեջանում: Սակավաթիվ թեքահարթակները հաճախ չեն համապատասխանում ստանդարտներին, և դրանցից պարզապես անհնար է օգտվել: Բազմաբնակարան շենքերում չկան ոչ մի հատուկ հարմարանքներ, որոնք կօգնեին զարգացման առանձնահատկություններով երեխաների ծնողներին նրանց փողոց հանել, տանել սրճարան, թատրոն կամ պարզապես մաքուր օդ շնչելու:

Բլոգեր Օրհան Ադիգյուզելը, որն արդեն 8 տարի տեղաշարժվում է սայլակով, գրում է հիմնականում սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց խնդիրների մասին: Օրհանի խոսքով` նույնիսկ թարմ օդ շնչելը երազանք է մնում:

«Պատկերացրեք` ինձ, բացի հորիցս, հարկավոր է երկու օգնական, որպեսզի նրանք ինձ փողոց հանեն: Իսկ այդ օգնականներին գտնել ոչ միշտ է հաջողվում: Դեռ իմ բախտը բերել է բարեկամների և ընկերների հարցում: Իսկ կան մարդիկ, ովքեր հարազատներ չունեն: Եվ ո՞վ պետք է նրանց օգնի: Եվ այս ամենը այն պատճառով, որ մեր շենքերում չկան հատուկ հարմարանքներ հաշմանդամների սայլակների համար»:

Օրհան Ադիգյուղել

Գիա Ջվարշեիշվիլին կարծում է, որ խնդիրն այն է, որ պետությունը սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց խնդիրները քննում է ոչ թե մարդու իրավունքների դիտանկյունից․ «Նրանք դա քննում են որպես բարեգործության օբյեկտ»:

Խտրականություն դպրոցներում և մանկապարտեզներում. «Ասին` նա ոչ թե հիվանդ է, այլ աննորմալ»

Օլգայի խոսքով` պետական մանկապարտեզ դստրիկին տեղավորելու 5 տարվա փորձերն անհաջողությամբ պսակվեցին: Մեկ ֆիզիկապես տեղ չկար, մեկ հոգեբան չկար, մեկ հատուկ խնդիրներով երեխաների խմբում չափից շատ էին երեխաները:

«Տնօրեններն ասում էին, թե ձեզ համար ավելի լավ կլինի մասնավոր մանկապարտեզ, որտեղ կարգին կնայեն, քան 40 երեխաների մեջ: Երեխան նյարդերը լրիվ կքայքայի: Եվ ի՞նչ: Վերջապես, տան մոտ բացվեց մասնավոր մանկապարտեզ, պայմանները և դաստիարակները` հրաշալի, տնօրենը` երիտասարդ, հաճելի կին, որն այսօր ստիպված էր ինձ մերժել իմ երեխային ընդունել մեկ պատճառով… Մի քանի երիտասարդ մայրեր դեմ են, որ իրենց երեխաները լինեն հատուկ երեխայի հետ նույն խմբում»,- պատմում էր հուսահատված Օլգան:

Համանման դեպք է եղել նաև Մերիի որդու հետ. «Աղջկաս, ով հենաշարժողական խնդիրներ ունի, հեշտությամբ ընդունեցին դպրոց: Ես սայլակով մտնում էի դպրոց, հետո նրան գրկած բարձրացնում էի չորրորդ հարկ: Սիրուշիկին հեշտորեն ընդունեցին, իսկ Սամվելին` սվիններով: Ասում էին` սա աննորմալ երեխա է, ոչ թե հիվանդ: Մենք իսկական կինո էինք դպրոցում: Մի տարի, լացելով, ես Սամվելին դպրոց էի տանում: Հետո հարմարվեցին»,- հիշում է Մերին:

Մերին ասում է, որ հիմա, եթե Սամվելը դասի ժամանակ իր տեղից կանգնում է, խոսում, դասարանում քայլում կամ դասարանից դուրս գալիս, ոչ մեկն արդեն դրան ուշադրություն չի դարձնում:

Սենյակի մի անկյունում Սիրուշիկը դաշնամուր է նվագում, իսկ մյուս անկյունում Սամվելը նստած է համակարգչի առաջ և երբեմն անորոշ հնչյուններ է արձակում: Մերին ասում է, որ ստուգել է տվել տղայի IQ-ն` 130 է: Նա երբեք չի ամաչել իր երեխաների համար. «Ես պայքարի դուրս եկա հասարակության և դրա կարծրատիպերի դեմ: Իմ կամքի ուժի շնորհիվ սովորեցի ապրել ու օգնել ապրելու իմ երեխաներին»:

Մերին խոստովանում է, որ այդուհանդերձ երբեք չի ցանկանում մտածել այն մասին, որ որդին հիվանդ է աուտիզմով, դա իր համար սարսափելի է:

Աննա Քեթաշվիլիի երեխան թեթև աստիճանի մանկական ուղեղային կաթված ունի: Դուստրը` Նիկոլը, 7 տարեկան է: 2015-ի դեկտեմբերին Աննան և ամուսինը վաղօրոք դպրոց գնացին`տնօրենի հետ ծանոթանալու, իրավիճակը տեսնելու: Նրա խոսքով` տնօրենը սկզբում իրենց շատ ջերմ էր ընդունել:

«Ասացինք, որ ընտրել ենք հենց այս հոգևոր դպրոցը, որովհետև մաքուր է, դասարաններում երեխաները քիչ են և լավ կրթություն են տալիս: Նախազգուշացրինք, որ մեր աղջիկը փոքր խնդիրներ ունի, որ մանկական ուղեղային կաթված ունի` շատ թեթև աստիճանի, ինչի պատճառով ոտքի մատների վրա է քայլում: Ավելի ուշ մենք գրանցվեցինք, ամեն ինչ լավ էր, նրանք ծանոթացան Նիկոլի հետ: Հետո իմացանք, որ այս տարի այդ դպրոցում երրորդ հարկ են կառուցելու, քանի որ դպրոց ընդունվել ցանկացողները շատ են: Ես, իհարկե, ուրախ էի, քանի որ նորից համոզվում էի, որ ճիշտ ընտրություն եմ կատարել»,- պատմում է Աննա:

Սակայն որոշ ժամանակ անց երեխային կանչում են հոգեբանի մոտ թեստավորման: Թեստավորումը տևում է մեկուկես ժամ, և Նիկոլը պատասխանում է հարցերի 70 տոկոսին: Սակայն այդ արդյունքը չի գոհացնում տնօրենին: Նա կանչում է Աննային և ամուսնուն.

«Քանի որ ձեր երեխան ՄՈՒԿ ախտորոշում ունի, ես ձեզ պետք է ուղարկեմ կենտրոնական կլինիկա, որտեղ աշխատում են քաղաքի ամենաուժեղ հոգեբանները, և ուզում եմ, որ դուք այնտեղից բերեք նրա IQ ցուցանիշը»:

«Մենք հարցրինք` ինչ է եղել, նա պատասխանեց, որ դպրոցի հոգեբանի կարծիքով` երեխան հետ է մնում: Իհարկե, ես ու ամուսինս շոկի մեջ էինք: Քանի որ 6 տարեկանում աղջիկս երեք լեզու գիտեր (ռուսերեն, հայերեն, վրացերեն), գիտի այբուբենը, հաշվում է: Այդ ժամանակ փարանջայով տնօրենը ընդգծեց. «Իսկ դուք չէի՞ք մտածում, որ երեխային էստեղ կնվաստացնեն»: Ես պատասխանեցի. չէ´, չէի մտածում, քանի որ ձերը հոգևոր դպրոց է: Ավելի ուշ նա ասաց. «Մեր դպրոցում ուսուցումը խիստ է, և մենք կարծում ենք, որ ձեր երեխան չի հասցնի, կխանգարի մյուս երեխաների ուսմանը»,- պատմեց Աննան:

Նա, այնուամենայնիվ, երեխային տանում է հոգեբանի մոտ, ով երկու օր 1,5-ական ժամ նրա հետ զրուցում էր: Ինչից հետո, Աննայի խոսքով, հոգեբանը զայրացել է, թե ինչու է այդ դպրոցը երեխայից ախտորոշում պահանջել, քանի որ նա մտավոր ոչ մի հետամնացություն չունի:

«Բայց մենք չուզեցինք երեխային վերադարձնել այդ դպրոց, որտեղ ի սկզբանե տնօրենը նշում է, որ նրան այնտեղ պետք է ճնշեն: Չեմ էլ ուզում հիշել, զզվելի է…»:

Դեպքերից ոչ մեկի պարագայում ծնողները ոչ մի տեղ չեն բողոքել, դատարան չեն դիմել և ԶԼՄ-ներով աղմուկ չեն բարձրացրել: Նրանք չէին հավատում, որ դա կարող է օգնել իրենց:

Սանուբար Հեյդարովան (Ադրբեջան) նախկին սոցիալական աշխատող է: Հինգ տարի աշխատել է տարբեր կազմակերպություններում, որոնք զբաղվում են սահմանափակ հնարավորություններով երեխաների խնդիրներով: Սանուբարը պատմում է, թե ինչ դժվարությունների են բախվում ծնողները և սոցիալական աշխատողները, երբ ցանկանում են այդ երեխաներին տեղավորել ներառական դպրոցներում.

«2006 թվականին ընտրվեցին փորձնական դպրոցներ, բուռն քննարկվում էր ներառական կրթությունը: Սա կապված էր «Ապաինստիտուցիոնալացում» պետական ծրագրի հետ, որը, ի դեպ, չկարողացան ավարտին հասցնել և մեկ տարով ևս երկարաձգեցին: Հիշում եմ` ամենամեծ սկանդալը քաղաքի ամենահեղինակավոր 20-րդ դպրոցում էր: Ծնողները հայտարարում էին, որ իրենք կտրականապես դեմ են, որ իրենց երեխաների հետ նույն դասարանում նստեն հիվանդ երեխաներ: Նրանց չէր հետաքրքրում ոչ էն փաստը, որ ընտրված երեխաները ֆիզիկական սահմանափակումներ ունեին, ոչ էդ երեխաների զգացմունքները, նրանց կյանքը: Նրանք նույնիսկ չհետաքրքրվեցին, թե ինչու է դա արվում: Փորձը ձախողվեց և կասեցվեց»:

Զարգացման առանձնահատկություններով երեխաների և մեծահասակների խտրականության մասին վիճակագրական տվյալներ չկան, սակայն ակնհայտ է, որ նման բան հաճախ է կատարվում:

Վիճակագրություն. նրանց միտումնավոր թաքցնում են և նրանց վրա փող աշխատում

Ըստ պաշտոնական վիճակագրության՝ Հայաստանում ապրում է 202.839 սահմանափակ հնարավորություններով մարդ, որոնցից 8000-ը երեխաներ են: Նրանցից 560-ը բնակվում է հատուկ հաստատություններում: Դրանք Հայաստանում ընդամենը երեքն են:

Ադրբեջանի վիճակագրության պետական կոմիտեի 2016թ. տվյալներով` այստեղ ապրում է սահմանափակ հնարավորություններով 576.269 մարդ: Նրանցից շուրջ 65 հազարը անչափահաս են: Ըստ տարբեր աղբյուրների տվյալների` այդ երեխաներից 11 հազարն ապրում են հատուկ հաստատություններում: Ադրբեջանում դրանք մոտ 10-ն են: Գրեթե բոլոր սոցիալական աշխատողները (աշխատանքը կորցնելու վախից` ցանկանցել են անանուն մնալ), մեր հարցերին պատասխանելիս, թերահավատորեն էին վերաբերվում սահմանափակ հնարավորություններով երեխաների պաշտոնական թվերին: Նախկին սոցիալական աշխատող Սանուբար Հեյդարովան նշում է, որ պետությունը շահագրգռված չէ նշելու սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց ստույգ թիվը: Շատերին նաև հրաժարվում են ընդունել և գրանցել` նպաստ չվճարելու համար: Պաշտոնյաները նաև միտումնավոր բարձրացնում են պետական հատուկ հաստատություններում ապրող երեխաների թվերը. «Բյուջեից այդ հաստատությունները պահելու համար տրամադրվում են հսկայական գումարներ: Եվ տրամաբանական է ուռճացնել թվերը` ավելի շատ հավելագրումների համար»:

Վրաստանում գրանցված է սահմանափակ հնարավորություններով 127.046 մարդ. նրանցից 9692-ը անչափահաս են: Սակայն, փորձագետների խոսքով, սա որևէ կերպ չի նշանակում, որ սա ճիշտ թիվ է:

«Ներառական հասարակություն-Վրաստան» շարժման ներկայացուցիչ Գիա Ջվարշեիշվիլիի խոսքով` այդ մարդկանց վճարվող կենսաթոշակը նույնն է, ինչ և տարիքայինը: Այդ իսկ պատճառով մեծահասակ մարդիկ չեն գրանցվում որպես սահմանափակ հնարավորություններով անձինք, այլ ստանում են իրենց տարիքային կենսաթոշակը. «Աշխարհում բնակչության 10-15 տոկոսը սահմանափակ հնարավորություններով մարդիկ են: Եթե դա տարածենք Վրաստանի վրա, ապա այստեղ պետք է լինի մոտ 300-350 հազար մարդ»:

Ամբողջ Վրաստանում 5 հատուկ հաստատություններ կան, որտեղ ապրում են սահմանափակ հնարավորություններով մարդիկ: Այսօր տեղի է ունենում ապաինստիտուցիոնալացման գործընթաց, այսինքն` հատուկ հաստատությունները, որտեղ մնում են սահմանափակ հնարավորություններով անձինք, վերակազմակերպվում են: Այն բանից հետո, երբ այդ հաստատությունները կփակվեն, այս մարդկանց կտեղաբաշխեն ընտանեկան տիպի հաստատություններում, որտեղ կապրեն 5-ից ոչ ավելի մարդ:

«Այժմ այնտեղ մեկ հաստատությունում գտնվում է 350 մարդ: Ինչ վերաբերում է այն խնդրին, երբ ծնողները մեռնում են: Մեզանում նախատեսված է աջակցության ինստիտուտ, այսինքն` այն մարդը, որը կարող է ներկայացնել սահմանափակ հնարավորություններով մարդու շահերը: Խնամակալ, ով ունի պարտականություններ, և նա դրա համար գումար կստանա: Այս ամենը վերահսկվում է: Այս համակարգն արդեն գործում է մոտ 2013 թվականից, բայց այդուհանդերձ լավը չէ»,- ասում է Գիա Ջվարշեիշվիլին:

Օրենքը

Հայաստանը դեռ չի ընդունել սահմանափակ հնարավորություններով անձանց իրավունքների սոցիալական պաշտպանության մասին օրենք: Սակայն այս տարվա հունիսին ներկայացվեց օրինագիծը: Օրենքի նպատակն է հասարակության բոլոր ոլորտներում սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց համար ապահովել հավասար իրավունքներ: Օրինակ` տրանսպորտում, որպեսզի լինեն համապատասխան սարքավորումներ, կանգառներում լինեն ձայնային հարմարանքներ, լուսատախտակներ, որոնց վրա կերևա տրանսպորտի չվացուցակը և այլն:

Հայաստանի օրենսդրությամբ սահմանափակ հնարավորություններով մեծահասակների և երեխաների համար նախատեսվում է կենսաթոշակ 21 հազար դրամի չափով (45 դոլար):

Ադրբեջանի օրենսդրությամբ նույնպես սահմանափակ հնարավորություններով մարդկանց համար նախատեսվում է ամեն կարգի խնամք (նպաստներ, կրթություն, հատուկ հաստատություններ): Այս խնամքը վերաբերում է նաև առողջական խնդիրներ` ֆիզիկական կամ մտավոր, ունեցող անչափահասներին: Սակայն իրականում պարզվում է, որ այս խնամքը միանգամայն անբավարար է: Ամսական նպաստը ընդամենը 67 մանաթ (41 դոլար) է: 65 հազար սահմանափակ հնարավորություններով երեխաների համար ընդամենը երկու հատուկ հաստատություն կա:

Իր հերթին` Վրաստանը 2009 թ. միացել է ՄԱԿ-ի «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» կոնվենցիային. սա այս ոլորտում ամենակարևոր փաստաթուղթն է: Երկար տարիներ տևած բանավեճերից հետո և ոչ կառավարական կազմակերպությունների կողմից ճնշման արդյունքում այս կոնվենցիան վավերացվեց միայն ընդունվելուց չորս տարի անց` 2013 թ.: Այդ պահից սկսվել է գործնական իրականացման, կյանքի կոչման փուլը: Ջվարշեիշվիլիի խոսքով` սա խիստ բարդ գործընթաց է, որը պետք է անցնի փուլ առ փուլ և ըստ պլանի:

«Վարչապետին առընթեր ստեղծվեց միություն, սակայն այն արդյունավետ չէր, և լուծարեցին: Հիմա հրավիրել են տարբեր փորձագետներ, ի թիվս որոնց ՄԱԿ-ից, որոնք խորհուրդ են տալիս, թե ինչպես պետք է այն կյանքի կոչել, և նրանց հանձնարարականների հիման վրա կստեղծվի նոր խորհուրդ»,- պատմեց Ջվարշեիշվիլին:

Սահմանափակ հնարավորություններով անձանց տրվող կենսաթոշակի չափը 180 լարի է (78 դոլար)` 0-17 տարեկան երեխաներին, իսկ չափահասության տարիքին հասնելուց հետո, կախված հաշմանդամության խմբից, այդ գումարը տատանվում է 70-180 լարիի սահմաններում:

Ներառական կրթություն

Հայաստանում պետությունը ձգտում է բեռնաթափել մանկատները 2010-ին Հայաստանում ներառական կրթությունը ներդնելու ճանապարհով:

Այսօր Հայաստանում գործում են 117 ներառական կրթություն իրականացնող դպրոցներ, որտեղ սովորում են զարգացման առանձնահատկություններ ունեցող 2600 երեխաներ: Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարության աշխատակից Աննա Հակոբյանը նշում է, որ ներառական կրթությունը երեխային հասարակության մեջ ինտեգրելու հնարավորություն է տալիս, սակայն ոչ բոլոր ծնողներն են դա ցանկանում, եթե նույնիսկ դա ի շահ երեխայի է:

«Խնդիրը ոչ թե երեխաների, այլ ծնողների մեջ է: Երեխաներն ավելի շատ ներառական մոտեցում ունեն այդ ամենի նկատմամբ, քան իրենց ծնողները»,- ասում Աննա Հակոբյանը:

Հայաստանում ՄԱԿ-ի մանկական հիմնադրամը, ինչպես և բոլոր երկրներում, ազդում է այս ծրագրի զարգացման վրա:

Աննա Հակոբյանն իր հերթին նշում է, որ հասարակությունը պետք է աջակցի նման ընտանիքներին, որպեսզի ծնողները երեխաներին չվերադարձնեն հատուկ դպրոցներ:

«Այս տարվանից ծրագրեր են իրականացնում Երևանի մանկապարտեզներից մեկում, որտեղ առանձին խմբերում խնամք ու թերապիա է իրականացվում զարգացման առանձնահատկություններ ունեցող երեխաների համար և պատրաստում նրանց մանկապարտեզների ընդհանուր խմբեր ընդունվելու համար: Այս ծրագիրն աստիճանաբար տարածվում է: Քայլեր ենք կատարում` հավասարվելու այն երկրներին, որտեղ այս ծրագիրն իրականացվում է սահմանափակ հնարավորություններով երեխայի ծննդյան օրից»,- ասում է Հակոբյանը:

Վրաստանոմ ներառական կրթությունն սկսվել է 2006 թվականից: Բացվել են 10 փորձնական դպրոցներ և 20 փորձնական մանկապարտեզներ: Սա սկսել է Վրաստանի կրթության նախարարությունը` Նորվեգիայի աջակցությամբ: Իսկ 2012 թվականից բոլոր դպրոցները պարտավոր են դառնալ ներառական և ընդունել բոլոր երեխաներին: Սակայն այստեղ էլ խնդիրներ կան: Լիա Տաբատաձեն պատմում է այս ճանապարհին խնդիրների մասին.

«Չկա հատուկ մանկավարժություն: Ոչ մի բուհում այն չի դասավանդվում: Միայն վերջերս` ահա արդեն մեկ տարի է, Իլյայի համալսարանում բացել են մագիստրոսական ծրագիր խոսքի թերապիայի գծով: Բայց այս մագիստրոսներն էլ դեռ չեն սկսել աշխատել դպրոցներում: Եվ առայժմ այս բոլոր պարտականությունները ստանձնել են դպրոցի սովորական մանկավարժները և հոգեբանները: Բայց այս ամբողջ գործընթացի համար ժամանակ է անհրաժեշտ: Այս ամենը լրիվ նոր է մեզ համար: Ժամանակ է անհրաժեշտ վերապատրաստելու և դպրոցում ուժեղ կադրեր ունենալու համար: Իսկ այստեղ ամենամեծ խնդիրը` չկա խթան, մոտիվացիա: Հատուկ մանկավարժը ստանում է ընդամենը 280 լարի աշխատավարձ (մոտ 122 դոլար): Սա շատ քիչ է նման բարդ աշխատանքի համար: Հատուկ գրականությունը նույնպես բավարար չէ: Չի կարելի ամեն ինչում մեղադրել պետությանը, նրանք ասում են, որ իրենք ֆինանսների պակաս ունեն»,- ընդգծում է Լիա Տաբատաձեն:

Մասնագետի խոսքով` ցանկացած երեխայի համար, որը զարգացման խնդիրներ ունի, անհրաժեշտ է վերականգնողական կենտրոն, սակայն դա էլ Վրաստանի համար ճոխություն է:

«Կան 4 ծառայության կենտրոններ, և մեկ-երկու վերականգնողական կենտրոններ աուտիստների համար: Կենտրոնները քիչ են, և քիչ են մասնագետները: Իսկ ըստ ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի` պետությունը հենց պարտավոր է օգնել այդ ծառայությունների զարգացմանը: Այո, պարտավոր է, այլ ոչ թե, որ մենք պետք է սպասենք, մինչև նրանք ինչ-որ ժամանակ կորոշեն դա անել, կամ էլ կսպասեն, մինչև ոչ կառավարական կազմակերպությունները ինչ-որ բան կանեն: Ցավոք, մենք շարժվում ենք կրիայի քայլերով»,- ամփոփեց Տաբատաձեն:

Ադրբեջանում ներառական կրթության մասին սկսեցին խոսել դեռ 2004-ին: Երկրի խոշոր քաղաքների (Բաքու, Սումգայիթ, Մինգեչաուր) դպրոցներում բարձրդասարանցիներին բացատրեցին, որ նրանց հետ կարող են սովորել սահմանափակ հնարավորություններով երեխաներ: 2006 թ.-ից սկսած գրեթե ամեն տարի կրթության նախարարությունը մի քանի դպրոց հայտարարում է «Ներառական կրթություն» նախագծի փորձնական հաստատություն: Այս տարի կրթության նախարար Միքայիլ Ջաբարովի հրամանով չորս խոշոր դպրոցներ հայտարարվել են փորձնական հաստատություններ: Բայց քանի որ ներառական կրթության մասին կոնկրետ օրենք չկա, մասնագետներն այդ հրամանին թերահավատորեն են վերաբերվում:

Սանուբար Հեյդարովան ասում է, որ դպրոցների և մանկապարտեզների բազմաթիվ տնօրեններ պատրաստ են օգնելու, սակայն օրենքը նրանց նման իրավունք չի տալիս. «Երկրում չի ընդունվել ներառական կրթության մասին օրենք: ՄԱԿ-ի առջև ստանձնած պարտավորությունները իսպառ մոռացվել են: Այստեղ մինչ օրս զարգացման առանձնահատկություններով երեխաները փակված են կա՛մ տանը, կա´մ հատուկ հաստատություններում»:

Անշուշտ, հեշտ է մեղադրել ծնողներին, որոնք հրաժարվում են ստանձնել խնդիրներով ծնված կամ ինչ-որ պատահարի հետևանքով սահմանափակ ֆիզիկական հնարավորություններ ձեռք բերած իրենց երեխաների մասին խնամքը: Սակայն մենք տեսնում ենք խնդիրներ, որոնք երբեմն նման թե´ ֆիզիկական և թե´ հոգեբանական դժվարին հոգսից հրաժարվելու վճռորոշ պատճառ են: Ի՞նչ կարող է անել այն ծնողը, ում սերն ու ուժերը բավարար են իր երեխայի մասին հոգ տանելու, ում ցանկությունը բավարար է նրա համար տնային կամ սոցիալական մթնոլորտ ստեղծելու, ինչի կարիքը իր երեխան զգում է, սակայն չեն բավարարում միջոցները, ենթակառուցվածքները, չի բավարարում հարազատների, հարևանների, պաշտոնյաների և պետության ընբռնումը: Քանի դեռ այս հարցերը մնում են բաց, Հարավային Կովկասում սահմանափակ հնարավորություններով երեխաներին կհանձնեն մանկատներ, կթաքցնեն հարևանների աչքից, դպրոցներից և հասակակիցներից…

Հոդվածը գրվել է «Հարավային Կովկասի արգելված թեմաներ» նախագծի շրջանակներում:

Գյունել Մովլուդ (Ադրբեջան)

Էդիտա Բադասյան (Վրաստան)

Գայանե Մկրտչյան (Հայաստան)