Առանց ֆանատիզիմի․ եկեղեցու ազդեցությունը Հայաստանում և Վրաստանում

Հեղինակ՝ Վիկտորիա Լոմասկո, գեղանկարիչ
Անջա՞տ են, թե՞ ոչ
Եկեղեցու ազդեցությունը Հայաստանում և Վրաստանում

Վերջին շրջանում հաճախ ստիպված ենք բախվել Ռուս ուղղափառ եկեղեցու միջամտությանը կյանքի տարբեր ոլորտներին՝ կրթությանը, ընտանիքին, քաղաքային տարածությանը․․․ Իսկ ինչպե՞ս է գործում եկեղեցին հետխորհրդային այլ երկրներում, որքանո՞վ է այն անջատված պետությունից։ Ինձ հետաքրքիր թվաց ուսումնասիրել այս թեման ուղղափառ, բայց եվրոպամետ Վրաստանում, ինչպես նաև՝ Հայաստանում՝ շատ հարցերում Ռուսաստանից կախվածության մեջ գտնվող, բայց, միևնույն ժամանակ, սեփական եկեղեցին ունեցող երկրում։

Հայաստան․ առանց ֆանատիզմի

Չարգելված արվեստ

Երևանում հանդիպեցի գործընկերոջս՝ նկարիչ Վահե Ներսեսյանին։ Նա MediaLab անկախ տեղեկատվական կայքի, որտեղ նորություններից շատերը ներկայացվում են ծաղրանկարների տեսքով, հիմնադիրներից է։

Վահեն խոստովանում է, որ ամենից շատ սիրում է նկարել եկեղեցականների ծաղրանկարներ․ «Նրանք երկակի կյանք են վարում․ նման երկերեսանիությունն արդեն ծիծաղելի է»։ Հավանաբար, Ռուսաստանում Վահեի ստեղծագործունեությունը պատժելի կլիներ քր. օրենսգրքի 148֊րդ՝ հավատացյալների զգացմունքները վիրավորելու վերաբերյալ հոդվածի հատկանիշներով, ու արվեստագետին կսպառնար կա՛մ տուգանք, կա՛մ՝ հարկադիր աշխատանքներ, կա՛մ՝ ազատազրկում։

Այս ամռանը MediaLab֊ի խմբագրությունը Երևանի այգիներից մեկում կազմակերպել էր կայքում հրապարակված ծաղրանկարների ցուցահանդես, որոնցից շատերը հակաեկեղեցական թեմաներով էին։ Ցուցահանդեսը կոչվում էր «Չարգելված»։ Ի աջակցություն՝ կայքի ընթերցողները պաստառները կախել էին իրենց վրա ու ծառայում էին որպես կենդանի ստենդ։ Ցուցահանդեսից հետո ծաղրանկարները թողել էին խմբագրությանը պատկանող մեքենայում, իսկ գիշերվա ընթացքում անհայտ անձինք, կոտրելով ապակիները, գողացել էին պաստառները։ «Հավանաբար, ինչ֊որ մեկը կարծում էր, որ ցուցահանդեսը տանելու էինք մարզերով։ Չէին հասկացել, որ դրանք օրիգինալները չէին։ Դրանից հետո կոտրեցին մեր կայքը, թեև սերվերը գտնվում է Ամերիկայում»,֊ պատմում է Վահեն։

«MediaLab֊ի ծաղրանկարների գողությունը յուրօրինակ դեպք էր։ Ավելի լավ գովազդ չես էլ կարող մտածել»,֊ տեղի ունեցածը մեկնաբանում է մեկ այլ երևանցի արվեստագետ Սամվել Սաղաթելյանը։

2001 թվին Սամվելը մասնակցել է ժամանակակից արվեստի «Նկարից Այն Կողմ» կոլեկտիվ ցուցահանդեսին, որն Արարատյան հայրապետական թեմի օրհնությամբ անցկացվում էր Ազգային պատկերասրահում՝ որպես Հայաստանի Քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակին նվիրված ծրագրի մի մաս։

Նախքան պաշտոնական բացումը՝ ցուցահանդեսը նայել էր արքեպիսկոպոս Նավասարդ Կճոյանն ու, չնայած գործերի մեծամասնության սադրիչ բնույթին, զերծ մնածել որևէ մեկնաբանությունից։

Այսօր գործը վեբ֊դիզայներ Մոմիկ Վարդանյանի հավաքածուի մասն է կազմում։ Մոմիկն ավարտել է Երևանի Գեղարվեստի ակադեմիայի արվեստագիտության բաժինը, իսկ մինչ այդ սովորել է ճեմարանում, որը, սակայն, անավարտ է թողել։ Որոշեցի նրանից հարցազրույց վերցնել՝ որպես նախկին ճեմարանցի։

— Ինչպե՞ս որոշեցիր ճեմարան ընդունվել։

— Այնպես, ինչպես շատերը՝ հուսահատությունից։ Ես Սիսիան փոքր քաղաքից եմ․ փող չկար մեկ այլ տեղ ընդունվելու համար։ Ճեմարանում անվճար կրթություն էր, սնունդ ու ապրելու տեղ։

— Ճեմարան ընդունվելիս հավատացյա՞լ էիր։

— Մինչ օրս չգիտեմ՝ հավատացյալ եմ, թե ոչ։ Բայց եթե նույնիսկ հավատացյալ լինեի, ապա ճեմարանում կդադարեի հավատալ։

— Եթե Հայաստանում նման գործազրկություն է տիրում, ապա ինչո՞ւ ես ասում, որ ճեմարան հիմնականում գնում են հուսահատությունից։ Չէ՞ որ դա երաշխավորված կայուն աշխատանք է։

— Սովորական քահանաները նույնպես դժգոհ են իրենց կյանքից․ նրանք ունեն նվազագույնը՝ սնունդ ու կացարան։ Ամեն ինչ որոշում է կաթողիկոսը․ վայրեր, որտեղ անհրաժեշտ է վերականգնել եկեղեցու հեղինակությունը, ուղարկում են հարգված քահանաների, իսկ այնտեղ, ուր պետք է փող հավաքել, գնում են քահանաներ, որոնք կարող են լեզու գտնել օլիգարխների հետ։

— Ինչպե՞ս է Հայաստանի կաթողիկոսը վերաբերվում պատրիարք Կիրիլին ու Վրաստանի պատրիարք Իլիա Բ-ին։

— Կաթողիկոսը ձեր Կիրիլին վերաբերվում է այնպես, ինչպես մեր կառավարությունը Պուտինին՝ վախով ու ակնածանքով։ Իսկ Իլիային վերաբերվում է այնպես, ինչպես հայերի մեծամասնությունը վրաստանցիներին՝ ներողամտորեն։

2013 թվին Սամվելն իր ընկերների բնակարանում ցուցադրեց գենդերի ու սեռականության մասին TransRomance շարքը։ Իրադարձության մասին տեղեկությունը տարածվեց սոցցանցերում, ու չարակամները Սամվելին տվեցին «վաստակավոր գենդեր» կոչումը՝ կարծելով, որ «գենդեր»֊ն ու «գեյ»֊ը հոմանիշներ են։ Նկարիչների միության նախագահն ու քահանաներից մեկը հարցազրույցներ տվեցին, որոնցում դատապարտեցին ցուցահանդեսը։ Դրանով էլ ամեն ինչ ավարտվեց։

Հավատացյալները

Լիլիկի՝ ընկերուհուս զարմուհու հետ գնացի Սուրբ Զորավոր եկեղեցի՝ ժամերգության․ «Ես այստեղ եմ կնքվել։ Գալիս եմ այստեղ թե վատ, թե լավ ժամանակ։ Այս եկեղեցին ինձ ճանաչում է, գիտի այն ամենն, ինչի միջով անցել եմ»,- ասում է Լիլիկը։

Հայկական եկեղեցում խոստովանության ինստիտուտ չի գործում, ու այցելուների շփումը քահանաների հետ հաճախ սահմանափակվում է ծիսական ծառայությունների պատվերով։ Լիլիկը քահանայի հետ միայն մի անգամ է խոսել։ «Ես Աստծու հետ մտքումս եմ խոսում»,- համոզված է նա։

Լիլիկն իրավաբանական համալսարանն է ավարտել։ Նրա խոսքով՝ «կուրսում բոլորը հավատացյալ էին, իսկ եկեղեցի գնում էր ուսանողների գրեթե կեսը»։ Լիլիկի ընկերների շարքում աթեիստներ սկզբունքորեն չկան․ երկրորդ կեսի ընտրության հարցում նույնպես կարևոր է, որ տղամարդը լինի հավատացյալ։

Սա Էմիլիան է՝ Լիլիկի տատիկը․ նրանց ընտանիքի ամենահավատացյալ անդամը։ 2000 թվից ի վեր նա գնում է ավետարանական եկեղեցի, որտեղ տասանորդ է զոհաբերում։ Հայաստանում հայ հոգևորականները բողոքական եկեղեցին հրապարակավ անվանում են հերետիկոսություն, բայց Էմիլիան վստահ է, որ շուտով նրանք իրենց կարծիքը կփոխեն։ «Ավետարանական եկեղեցիներում կրոնական կրթություն ստացած երիտասարդությունը սկսում է հաճախել հայկական։ Հակառակ դեպքում չէր գնա»։

Էմիլիային դուր է գալիս, որ ավետարանական եկեղեցում իրենց բացատրում են Աստվածաշնչի իմաստն ու պարզագույն կերպով սովորեցնում խոսել Աստծու հետ․ «Մի կին Աստծուն աղոթում էր կոյուղու հետ կապված իր խնդրի մասին։ Այժմ նա կոյուղու հետ խնդիր չունի»։ Առողջական խնդիրների պատճառով Էմիլիան հազվադեպ է տանից դուրս գալիս, ու այս շփումը, հետևաբար, նրա համար առանձնահատուկ նշանակություն ունի․ «Հայկական եկեղեցի տարբեր մարդիկ են հաճախում, իսկ ավետարանական՝ միշտ նույն մարդիկ․ ասես մի ընտանիք լինենք»։

Պարզելով բողոքական եկեղեցիներում միջոցառումների ծրագիրը՝ գնացի կանանց խմբի ամենշաբաթյա դասին Բաղրամյան պողոտայի վրա՝ Ամերիկայի Հայ Ավետարանչական ընկերակցությունում։

Դասն անցկացվում էր մի հասարակ սենյակում՝ մանկական կոլաժներով զարդարված։ Խմբի հոգևոր առաջնորդը՝ Էլիզա անունով քառասունն անց կին, հարցրեց՝ արդյոք ես քրիստոնյա եմ։ Բավական էր ասել, որ ես ուղղափառ եմ, որպեսզի թույլ տան մնալ։

Խմբի անդամներն սկզբում աղոթքներ էին երգում, իսկ հոգևոր առաջնորդը նրանց նվագակցում էր դաշնամուրի վրա։ Այնուհետև ձեռք ձեռքի տվեցինք ու սկսեցինք հերթով աղոթել՝ սեփական աղոթքները հորինելով։ Ավարտին բոլորս միասին երգեցինք «Հայր մեր»-ը։ Այս ամենը տևեց շուրջ երեք ժամ։

Հայաստանում շատերն են բացասաբար վերաբերվում բողոքական եկեղեցիներ հաճախելուն՝ դա համարելով հայեցիության մերժում․ այդ իսկ պատճառով, դասից հետո կանանց հարցուփորձ արեցի, թե ավետարանչական եկեղեցին իրենց կոնկրետ ինչ է տալիս։ Նելլի անունով մի կին, ով այստեղ առաջին անգամ եկել է քրոջ հետ՝ 2011 թվին․ «Մենք չգիտենք այն հին հայերեն լեզուն, որով աղոթում են հայկական եկեղեցում, բայց ուզում էինք Աստվածաշունչը բառացի հասկանալ»։ Նաիրա անունով մի կին պատմեց, որ վերջերս լուրջ հիվանդացել էր՝ գրեթե մահացու․ «Մեր աղջիկները գալիս էին ինձ տեսակցելու, հոգ էին տանում իմ մասին։ Մենք ոչ միայն միասին աղոթում ենք, այլև՝ ընկերություն անում»։

Փորձագետների կարծիքը

Հայ առաքելական եկեղեցու սպասավորներից որևէ մեկի հետ խոսել չհաջողվեց․ նրանց մամուլի կենտրոններին ուղարկված նամակներն անպատասխան մնացին, իսկ հետախոսով զրույցի ժամանակ քահանաները պնդում էին, որ զբաղված են՝ մի շարք ծեսեր պետք է իրականացնեն։

Փոխարենը հաջողվեց խոսել մի քանի փորձագետների հետ, որոնք վերլուծում են եկեղեցու և հասարակության փոխգործակցությունը։

Մարդաբան Յուլիա Անտոնյանը՝ ժամանակակից կրոնական գործընթացների մասին գրական աշխատանքների հեղինակ, կարծում է, որ հայերն ու վրացիները տարբեր վերաբերմունք ունեն կրոնի հանդեպ․ «Վրաստանում Զատիկը թատերական ներկայացում է, որը ինչ-որ պահի հասնում է իր գագաթնակետին։ Իսկ Երևանում չիմացող մարդը երբեք չէր ասի, որ վաղը Զատիկ է»։ Յուլիան համոզված է, որ հայերի համար կարևոր են սեփական զգացողությունները կոնկրետ եկեղեցում, իսկ քահանայի հետ շփումը մեծ նշանակություն չունի։

«Մեր քահանաների մեծ մասն աշխարհիկ մարդիկ են․ նրանց ինչ ասես չեն կոչում՝ խուլիգան, բիզնեսմեն։ Քահանայից պահանջվում է միայն ծառայություն՝ եկեղեցական ծեսերի իրականացում», – նշում է Ստեփան Դանիելյանը։

Հայաստանում՝ ցածր եկամտով ու գործազրկության բարձր մակարդակով երկրում, շատ մարդկանց վրդովվեցնում է եկեղեցական վերնախավի ապրելաոճը, վրդովվեցնում է, թե որքան փող է ծախսվում քահանաների վրա։ Օրինակ, բանակում ծառայող հոգևորականները պետությունից ստանում են 300 000 դրամ՝ ավելին, քան սպաների աշխատավարձն է։ Հայ առաքելական եկեղեցին ամբողջովին ազատված է հարկերից, իսկ լիբերալ միջավայրը փորձում է արշավներ կազմակերպել, որպեսզի ստիպի վճարել։

Ոմանք դժգոհ են նորանոր եկեղեցիների կառուցումից, երբ կա հիվանդանոցների, մանկապարտեզների, նորմալ ճանապարհների պակաս։ «Հիվանդանոցների կառուցումը ենթակա է հարկման, եկեղեցիներինը՝ ոչ։ Հետևաբար, եկեղեցիների կառուցումը փողերի լվացման լավ միջոց է»,- բացատրում է Յուլիա Անտոնյանը։

«Այս տարվա ապրիլին՝ «քառօրյա պատերազմի» ժամանակ, հասարակության շրջանում եկեղեցուն հարց տվեցին՝ եթե մենք տանկերի ու ինքնաթիռների համար փող չունենք, ինչո՞ւ այդքան եկեղեցիներ կառուցել»,- ասում է Ստեփան Դանիելյանը։

Նոր եկեղեցու կառուցման շուրջ ամենամեծ կոնֆլիկտը տեղի է ունեցել 2010 թվին, երբ երևանցիները հավաքեցին ավելի քան 20 000 ստորագրություն «Մոսկվա» կինոթատրոնի Ամառային դահլիճի քանդման ու դրա տեղում բոլշևիկների կողմից ավերված Սբ․ Պողոս-Պետրոս եկեղեցու վերականգնման դեմ։

Մի կոսմից, փորձագետները եկեղեցին նկարագրում էին որպես «թշնամական իշխանություն, որը որոշակի անելիք ունի բիզնեսում», իսկ մյուս կողմից, ընդգծում էին, որ եկեղեցականները չեն միջամտում առօրյա կյանքին ու նույնիսկ ԼԳԲՏ համայնքի դեմ ելույթ են ունենում ձևականորեն՝ դա ի ցույց դնելու համար։

Չունենալով հեղինակություն՝ քահանաները չեն փորձում ազդել բողոքի շարժումների վրա․ այնուամենայնիվ, մի քանիսը ներկա էին 2015 թվականի ամռանը էլեկտրաէներգիայի թանկացման դեմ անցկացված «Էլեկտրիկ Երևան» լայնազանգված ցույցերին։ Epress.am անկախ տեղեկատվական կայքի լրագրող Յուրի Մանվելյանը պատմում է․ «Քահանաները ոստիկանների կողմն էին ու ոստիկանական բարձրախոսների միջոցով հանգստության կոչ էին անում։ Ցուցարարներն ագրեսիվ կերպով էին արձագանքում։ Մարդիկ բարկանում են, երբ եկեղեցականները գալիս են հավաքների ու փորձում ինչ-որ կերպ ազդել հասարակական կյանքի վրա․ «Կարծում եք՝ մոռացե՞լ ենք, թե դուք ովքեր եք։ Գնացե՛ք, ձեր բիզնեսով զբաղվեք»»։

Յուրին հիշեց միայն մի դեպք, երբ քահանան հաջողությամբ ազդել է մարդկանց զանգվածի վրա․ 2015 թվին Գյումրիում՝ ռուս զինծառայողի կողմից Ավետիսյանների ընտանիքի սպանությունից հետո, եպիսկոպոս Միքայել Աջապահյանին հաջողվեց կանգնեցնել դեպի ռուսական բազան շտապող զայրացած մարդկանց։

«Միքայել Աջապահյանը սակավաթիվ խարիզմատիկ առաջնորդներից է, եկեղեցու աչքերում նա այլախոհ է, – ասում է Յուլիա Անտոնյանը, – մեր կաթողիկոսն ու նախագահը Գյումրիի ողբերգությունը որևէ կերպ չմեկնաբանեցին»։

Սփյուռք

Երևանում նյութը պատրաստելիս՝ հաճախ էի լսում այն կարծիքը, թե հայ եկեղեցու գլխավոր դերը հայերին միավորելն է։

«Հայ առաքելական եկեղեցու ազդեցությունը հայկական սփյուռքում շատ ուժեղ է», – պատմում է մշակութաբան, «Եկեղեցին և մաֆիան» հոդվածի հեղինակ Վարդան Ջալոյանը։ ֊ Ցեղասպանությունից ու խորհրդային իշխանության ի հայտ գալուց հետո, եկեղեցին դարձավ արտասահմանի հայերի հիմնական ինստիտուտը։ Իսկ հենց Հայաստանում, մարդիկ, որոնք կոմունիստական կուսակցության անդամ չէին, անխտիր կնքում էին իրենց երեխաներին։ Դա նշանակում էր, որ երեխան դառնում է հայ։ Ազգն ու եկեղեցին հաճախ նույնացվում են»։

Ստեփան Դանիելյանը, պատասխանելով Հայաստանում ու Վրաստանում եկեղեցու դերի մասին հարցին, ասաց, որ Վրաստանի սահմանադրության մեջ նշված է «Վրաստանի համար եկեղեցու դերի» մասին, իսկ Հայաստանի սահմանադրության մեջ՝ «հայ ժողովրդի համար եկեղեցու դերի»։ «Մեզ մոտ եկեղեցին տարածությունից դուրս է՝ ազգի համար»,֊ ընդգծում է Ստեփանը։

Վերադառնալով Մոսկվա՝ գնացի հայկական եկեղեցի։ Կիրակնօրյա ժամերգությանը ես միակն էի, որ ազգությամբ հայ չէի։ Մի քանի անգամ, չենթադրելով օտարների ներկայության մասին, ինձ նույնիսկ դիմեցին հայերենով։

Ի տարբերություն ռուսական եկեղեցու, այստեղ մեծ էր երիտասարդների թիվը։ Մոդայիկ երիտասարդ տղամարդիկ՝ հիփսթերական ակնոցներով ու վարսահարդարմամբ, աղոթքի ժամանակ ծնկի էին իջնում։ Իմ կողքին աղոթում էր արտաքինից մոտ 16-18 տարեկան տղաների մի խումբ։ Խնդրեցի նրանց բացատրել եկեղեցական արարողությունների իմաստը, օրինակ՝ ինչո՞ւ են բոլորը ծնկի իջնում փակված վարագույրի առջև, ու նրանցից մեկը մեծ պատրաստականությամբ պատասխանեց։ Տղաներն ասացին, որ փորձում են եկեղեցի գալ ամեն շաբաթ։

Կային շատ զույգեր մանկահասակ երեխաների հետ, շատերն ընտանիքով էին եկել։ Ու երբ մի քանի հայեր շրջապատեցին մոմերով սեղանները, դա կարծես Վարդանի ու Ստեփանի ասածի իլյուստրացիան լիներ։

Ժամերգությունից հետո մտա Հայկական ազգային մշակույթի թանգարան, որը գտնվում է տաճարային համալիրի տարածքում։ Թանգարանի մշտական ցուցահանդեսը երկու թեմա է համախմբում՝ հայոց ցեղասպանությունն ու Հայաստանի կապը Ռուսաստանի հետ։ Ստենդերի անվանումներն այսպես էին հնչում․ «1909 թվին հայերի կոտորածը Կիլիկիայում ու Ռուսաստանի արձագանքը», «Ռուսաստանն ու ցեղասպանության որբերը», «Հայոց ցեղասպանությունը ռուս զինվորի աչքերով», «Հայոց ցեղասպանությունն ու ռուսական պոեզիան»։ Թանգարանում կային նաև այլ օտարազգի մարդիկ․ կարգը վերահսկում էին ռուս պահակները, իսկ հանդերձարանի աշխատողը Կենտրոնական Ասիայից էր։

Թբիլիսի․ պատրիարքի իշխանությունը

«Հավատքի ու կրոնի միջև մեծ տարբերություն կա»

Վրաստանցի ծանոթներիս շրջանում հավատացյալներ գտնելը դժվար չեղավ։ Ահա Մարիկա Սիլագաձեի հետ խոսակցությունից հատվածներ։ Նա ծնվել է Սուխումիում, ապրում է Թբիլիսիում, աշխատում՝ որպես ուղեկցորդ։

«Եկեղեցու հետ առաջին շփումս տեղի է ունեցել 1989 թվին, երբ Վրաստանը որոշեց անջատվել Խորհրդային Միությունից։ 21 տարեկան էի, Կոմունիստական կուսակցության անդամ, ու իսկապես հավատում է գաղափարին»։

Ապրիլի 9-ին Մարիկան հյուրընկալվել էր Թբիլիսում հարազատների տանը, որոնք թույլ չէին տվել, որ նա գնա Վրաստանի անկախության օգտին կազմակերպված ցույցին։ Բազմահազարանոց հավաքին Պատրիարք Իլիա Բ-ն, իմանալով, որ նախապատրաստվում ցույցի ուժային ցրում, մարդկանց կոչ էր անում հեռանալ, բայց նրան չլսեցին։ Քաղաք մտցվեցին խորհրդային զորքեր․ զինվորականները ցրեցին ցուցարարներին՝ կիրառելով թունավոր գազ ու սակրավորական բահեր։ Զոհվեց շուրջ քսան ցուցարար։

Հաջորդ առավոտյան Մարիկան գնաց ողբերգության վայր։ «Տների պատերին գրված էր «Կոմունիստները մարդասպաններ են»։ Մարդիկ իրենց կուսակցական տոմսերն էին բերում, պատռում ու այրում դրանք, ինչը վտանգավոր էր։ Ես գիտակցում էի, որ ինձ կարող էին նստեցնել ու հորս աշխատանքից հեռացնել, բայց ես նույնպես կուսակցական տոմսս նետեցի այդ կույտի մեջ։

40-րդ օրն առաջին անգամ գնացի եկեղեցի, որպեսզի սպանվածների հիշատակին մոմ վառեմ։ Պատահաբար ներկա եղա ժամերգության ու զարմացած էի՝ «Վաու՜, ի՜նչ գեղեցիկ է»։ Եկեղեցում միաժամանակ 4 լեզվով ծառայություն էր իրականացվում՝ վրացերեն, ռուսերեն, աբխազերեն ու հունարեն։ Ռուսական երգչախմբում երգում էր 15 մարդ, իսկ վրացականում՝ միայն երեքը։ Իմ հետևում կանգնաց վրացուհիները քննարկում էին դա․ «Մենք միայն խոսքով ենք հայրենասեր․․․» Լսելով այս բառերը՝ ես անմիջապես բարձրացա երգչախմբի մոտ ու ասացի․ «Ես կարող եմ երգել, ուզում եմ երգել ձեզ հետ»։ Ինձ ուրախությամբ ընդունեցին»։

Վրաց-աբխազական պատերազմի ժամանակ Մարիկայի ընտանիքին հաջողվեց դուրս գալ Սուխումիից։ Նրա ձեռքերում կաթվածից մահացավ հայրը։ Մոր, քրոջ ու ընկերուհու հետ Մարիկան տեղափոխվեց Թբիլիսի, որտեղ գրեթե անծանոթ մարդիկ, խղճալով փախստականներին, թույլ տվեցին նրանց ապրել իրենց դատարկ բնակարանում։

Մի անգամ Մարիկան քաղաքում պատահաբար հանդիպեց Սուխումիի եկեղեցու քահանային․ «Նա հասկացավ՝ ինչքան վատ եմ զգում, իր եկեղեցում հայտարարեց, որ փախստականների ընտանիքին օգնելու կարիք կա, պարզեց իմ հասցեն ու սկսեց անընդհատ գալ, ուտելիք ու տարբեր իրեր բերել։ Իր մեջքի վրա 16-րդ հարկ էր բարձրացրել վեց աթոռ։ Նա ամենաիսկական սուրբ հայր էր։

Ինձնից միայն մի բան խնդրեց՝ մի անգամ գնալ եկեղեցի ու կանգնել երգչախմբի կողքին։ Երկու ամիս կանգնեցի, բայց չերգեցի։ Երկու ամիս անց երգելու ցանկություն ունեցա, մի տուն երգեցի ու սկսեցի հեկեկալ։ «Ի՞նչ ես երգում․ կյանքդ կործանվել ա, իսկ դու երգում ես»,- մտածեցի։ Ինձ հետ միասին լացում էր ողջ խումբը, եկեղեցին․ ժամերգությունն ընդհատվեց, քահանան եկավ ու գրկեց ինձ։ Ողջ վիշտս վերջնականապես դուրս թափեցի ու նոր կյանք սկսեցի»։

Այժմ Մարիկան պարբերաբար եկեղեցի է գնում, ու նա ունի քահանա։ Վրաստանի պատրիարք Իլիա Բ-ին մեծ հարգանքով է վերաբերվում։ Մարիկայի կարծիքով, պատրիարքի ամենալուրջ նվաճումներից է Վրաստանի գրեթե բոլոր եկեղեցիների ու վանքերի վերականգնումը։ Կնոջ խոսքով՝ վանքերում հիմնականում ապաստան են փնտրում պոտենցիալ ինքնասպանները․ օգնության համար կարող են դիմել նաև թմրամոլները։

Վրաստանի ամենամեծ տաճարը՝ Ցմինդա Սամեբան, կառուցվել է պատրիարքի պնդմամբ։ «Պատրիարքի խոսքով, մենք պատժված ենք մեր մեղքերի համար, հետևաբար, պետք է կառուցել մի մեծ եկեղեցի՝ հանուն մեղքերի թողության,- բացատրեց Մարիկան։ – Չունեմ մի այնպիսի ծանոթ, որը նվիրատվություն գործած չլինի կառուցման համար։ Երեխաներիս կարող եմ հպարտորեն ասել, որ մենք նույնպես կառուցել ենք այդ եկեղեցին։ Դա Վրաստանի միակ ոսկեգմբեթ եկեղեցին է, խորհրդանիշն այն բանի, որ «մենք ընկել ենք, բայց կրկին ոտքի ենք կանգնել»։

«Իսկ ի՞նչ կասես 2013 թվին Թբիլիսիի կենտրոնում ԼԳԲՏ հավաքի բռնի ցրման մասին, երբ ԼԳԲՏ ակտիվիստների ու կողմնակիցների վրա հարձակվեց 20-30 հազարանոց ամբոխ՝ քահանաների գլխավորությամբ»,- փորձեցի շփոթեցնել Մարիկային։

«Եթե նախապես իմանայի, քահանաներին կասեի՝ «եկեք միջանցք կառուցենք․ մոմեր պահենք ու աղոթենք այդ երեխաների հոգիների համար,- պատասխանեց Մարիկան։ – Մի՞թե մարդը կմտափոխվի, եթե փայտով հարվածես նրա գլխին։ Այդ հարձակումը կազմակերպել էր կրոնը, իսկ կրոնի ու հավատքի միջև մեծ տարբերություն կա։ Ես հավատացյալ մարդ եմ, այլ ոչ՝ կրոնական»։

Ֆեմինիստական հայացք եկեղեցուն

Հասարակական կյանքի վրա Վրաստանի ուղղափառ եկեղեցու ազդեցության մասին ինձ հետ խոսեցին ֆեմինիստներ Մայան ու Այան։ Երկուսն էլ գենդերային հարցերով ապագա փորձագետներ են, իսկ Մայան նաև աշխատում է Women’s Initiatives Supporting Group (WISG) ԼԳԲՏ կազմակերպությունում։

«Մեզ մոտ եկեղեցին ամենաանկառավարելին է տարածաշրջանում։ Ձեր եկեղեցին ենթարկվում է Պուտինին, մեր եկեղեցին ինքն անկախ գործակալ է,֊ կարծում է Մայան։ ֊ Մեր կառավարությունը փորձում է ժողովրդավարական մթնոլորտ ստեղծել, բայց ստիպված է սակարկել եկեղեցու հետ։ Ամեն տարի 25 միլիոն լարիի չափով դոտացիաներ է ստանում՝ փոխհատուցում խորհրդային շրջանի համար։ Ոչ ոք չգիտի, թե այդ փողերն ինչի վրա են ծախսվում․ նրանք հաշվետվություն չեն ներկայացնում։ Եթե հարցնես, կվերածվես ազգի դավաճանի»։

Պատմությունս մոսկովյան Տորֆյանկա այգու մասին, որտեղ թաղամասի բնակիչներն արդեն մի տարուց ավել պայքարում են եկեղեցու կառուցման դեմ, Մայան ու Այան հետևյալ կերպ մեկնաբանեցին․ «Այստեղ նման բան հնարավոր չէ։ Նույնիսկ ամենաարմատական ակտիվիստները չեն կարող խոչընդոտել եկեղեցուն»։

Հակաեկեղեցական արվեստի վերաբերյալ հարցին պատասխանեցին, որ բացառությամբ Լիա Ուկլեբայի, չեն ճանաչում որևէ վրաստանցի արվեստագետի, որը բաց հայտարարություններ կանի կրոնի մասին։

«Ձեր Կիրիլը նույնիսկ չի կարող պատկերացնել՝ Իլիա Բ֊ն որքան հզոր է։ Բնակչության կեսը նրա օրոք է ծնվել․ արդեն շուրջ 40 տարի նա պատրիարք է։ Մեր եկեղեցում չկա որևէ եպիսկոպոս, որին Իլիա Բ֊ն նշանակած չլինի։ Բազմաթիվ փոքր քաղաքական կուսակցություններ հայտարարում են պատրիարքի հանդեպ իրենց սիրո մասին, բայվ նրան հետաքրքրում են միայն խոշոր, իշխանավոր խաղորդները, ֊ պատմում են Մայան ու Այան,֊ Պատրիարքը նաև եվրոպականացման կողմնակից է, բայց ուզում է անձամբ վերահսկել այդ գործընթացը։ Մշտապես հետևում է ժողորդի շրջանում տրամադրություններին, ու եթե իրեն ինչ֊որ հարց ձեռնտու է, սկսում է դրան աջակցել կրոնական տեսանկյունից։ Օրինակ, Վրաստանում գրեթե բոլորը հոմոֆոբ են, բայց մեծ թվով կանայք աբորտներ են անում․ ոմանք չեն պաշտպանվում, քանի որ պահպանակներ գնելու փող չունեն, մյուսները նույնիսկ տեղյակ չեն բեղմնականխման տարբեր միջոցներից։ Դա է պատճառը, որ քահանաներն անընդհատ հոմոֆոբ հայտարարություններ են անում, բայց աբորտների խնդրին առանձնապես չեն դիպչում»։

Մեկ այլ թբիլիսցի ֆեմինիստ Իա Բախտաձեն՝ նկարչուհի, թարգմանչուհի ու աթեիստ, ինձ ցույց տվեց իր սիրելի Անչիսխաթի եկեղեցին։

«Սա Թբիլիսիի ամենահին եկեղեցին է։ Իմ նախապապը եղել է Անչիսխաթիի գլխավոր քահանան,֊ պատմում է Իան։ ֊ Այնտեղ հարազատներիս հետ կապ էի զգում, դրա համար էլ գնում էին։ Երբ մեծացա, եկեղեցու կողմից երկակի ստանդարտ սկսեցի նկատել․ կանանց ասվում էր ինչ հագնել, ինչպիսի դիմահարդարում անել, իսկ տղամարդկանցից ոչինչ չէր պահանջվում։ Եկեղեցում ինձ մի քանի անգամ նկատողություն են արել՝ «Ծածկվիր, աղջի՛կ»։ Իմ տարիքի մի տղա մի անգամ մոտեցավ ու ասաց․ «Ձեռքերդ գրպանիցդ հանի՛ր, ամոթ է»։

Մեզ մոտ եկեղեցին յուրահատուկ կարգավիճակ ունի։ Շատ երիտասարդներ գնում են եկեղեցի ոչ թե կրոնական պատճառներով, այլ իշխանություն ստանալու համար։ Առաջին հերթին՝ իշխանություն կանանց նկատմամբ։ Ըստ եկեղեցու՝ կնոջ միակ դերը ծննդաբերելն ու դաստիարակելն է։ Հղիությունն արհեստականորեն ընդհատող կանանց եկեղեցականներն անվանում են մարդասպան ու ասում, որ նրանք պետք է այրվեն դժոխքում։ Եկեղեցու լուրջ հակաաբորտային արշավներից հետո, շատ կլինիկաներ սկսեցին հրաժարվել աբորտ իրականացնելուց։ Եկեղեցականները նաև դեմ են, որ սոցծառայությունները երեխաներին վերցնեն ընտանիքներից, որտեղ կա ընտանեկան բռնություն»։

Իան նաև պատմեց «Խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին» օրենքի ընդունմանը եկեղեցու միջամտության մասին։ Հոգևորականները, որոշ քաղաքական գործիչների հետ մեկտեղ, պահանջում էին օրենքից հանել գենդերային ինքնության ու սեռական կողմնորոշման մասին դրույթները։ Դրույթները մնացին, բայց օրենքը չի նախատեսում որևէ պատիժ դրանք խախտողների համար։

Եկեղեցին ցույց տալիս, Իան հիշեց Անչիսխաթի համանուն սրբապատկերը, որը պահվում է Վրաստանի Արվեստի ազգային թանգարանում։ Իլիա Բ֊ն պնդում է, որ այդ սրբապատկերը «կտավի վրա հիանալիորեն պատկերված իսկական Եդեսական կերպար է» ու պահանջում, որ այն վերադարձվի Վրաստանի ուղղափառ եկեղեցուն։

Իայի հետ գնացինք թանգարան, որի մուտքի մոտ ուղղափառ ակտիվիստներն արդեն մի քանի տարի է վրանային ճամբար են հիմնել։ Չնայած ուշ ժամին, հանդիպեցինք հերթապահների ու մի քանի անցորդների, որոնք աղոթում էին Անչիսխաթի սրբապատկերի մեծ կրկնօրինակին։

Եկեղեցու տեսանկյունից

Վերջին օրերին, երբ հայտնվում է կենտրոնում, հատուկ անցնում էի Ազգային թանգարանի կողքով․ սրբապատկերին անընդհատ մոտենում էին հասարակ թբիլիսցիներ՝ մեծարելու, աղոթելու և մոմ վառելու։

Ճամբարում հերթապահող երիտասարդ ուղղափառ ակտիվիստներից մեկը բացատրեց իրավիճակը․ «Նույնն է, ինչ ձեր մոտ, որտեղ եկեղեցին Տրետյակովյան պատկերասրահից պահանջում է վերադարձնել սրբապատկերները։ Թանգարանի մոտ աղոթում ենք 2000 թվից ի վեր․ թանգարանում շատ սրբապատկերներ կան, ու դրանք չեն կարող առանց աղոթքի մնալ։ Ճամբարը հիմնվել է 2008 թվին։ Իրականացվում է շուրջօրյա հերթապահություն՝ անկախ եղանակից։ Իմ հերթափոխները տևում են 7֊ական ժամ»։

Մյուս՝ ավելի տարեց հերթապահն ասաց․ «Սրբապատկերները կենդանի էակներ են, դրանք չի կարելի թանգարանում պահել»։ Նա ներկայացավ որպես նկարչուհի ու հայտարարեց, որ իր բոլոր ծանոթ նկարիչներն ու արվեստագետները կողմ են պատրիարքի՝ սրբապատկերները եկեղեցուն վերադարձնելու պահանջին։

Ծանոթներիս օգնությամբ ինձ հաջողվեց զրուցել Մթածմինդա լեռան վրա գտնվող Սուրբ Դավիթի եկեղեցու քահանաներից մեկի հետ։ Որպես Մոսկվայից եկած ուղղափառ լրագրողի՝ ինձ ցույց տվեցին օրհնված ջրով մատուռը, բայց հիասթափված էին, երբ պարզեցին, որ ես ոչինչ չգիտեմ մոսկովյան եկեղեցիների ու այնտեղ աշխատող քահանաների մասին։

Հարցերիս համաձայնեց պատասխանել հայր Դավիթը․

— Խորհրդային ժամանակակներում վրացական եկեղեցին ի՞նչ վիճակում էր։

— Խորհրդային շրջանում Թբիլիսիում միայն 5֊6 գործող եկեղեցի կար։ 1977 թվին, երբ պատրիարքը գահ բարձրացավ, կար երեք թեմ։ Այսօր՝ ավելի քան հիսուն։

— Վրացական ու ռուսական եկեղեցիների հարաբերություններն այսօր ինչպիսի՞ն են։

— Վրաստանում կա քահանաների երկու խումբ․ ոմանք ուզում են մտերմանալ հունական եկեղեցու հետ, բայց մեծամասնությունը՝ ռուսականի հետ, քանի որ դա պատրիարքի դիրքորոշումն է։

— Հռոմի պապի՝ Թբիլիսի այցելությունից երկու շաբաթ է անցել։ Լսել եմ, որ մարզադաշտը, որտեղ կայացել է հանդիպումը, կիսադատարկ էր, իսկ Ուղղափառ ծնողների միությունը (Վրաստանի ամենաարմատական ուղղափառ կազմակերպությունը) նույնիսկ քննադատել է Իլիա Բ֊ին Հռոմի պապի հետ հանդիպելու համար։

— Այո, կային արմատակլաններ «Ոչ բարի գալուստ» պաստառներով, բայց Իլիա Բ֊ն Հռոմի պապին հանդիպել է միայն որպես Վրաստանի հյուրի։

— Վրացական եկեղեցին ի՞նչ ազդեցություն ունի աշխարհիկ հասարակության վրա։

— Պատրիարքը մշտապես հանդես է գալիս աբորտների դեմ։ Մի շարք կլինիկաների բժիշկներ հրաժարվել են դրանք իրականացնելուց ու դարձել են հավատացյալ։ Պատրիարքն անընդհատ եկեղեցիներ, ճեմարաններ ու ակադեմիաներ է բացում․ բազմապատկվում է հավատացյալների ու բարեպաշտ մարդկանց թիվը։ Ընտանիքներում ամեն երրորդ երեխան պատրիարքի սանիկն է․ Վրաստանում շուրջ 30 000 նման երեխա կա արդեն։

— Շատերը համոզված են, որ Վրաստանում կուսության պահպանման ինստիտուտը եկեղեցու նվաճումն է։ Ըստ ձեզ՝ ո՞րն է վրացի կնոջ դերն ու դիրքը։

— Կանայք պետք է ենթարկվեն ծնողներին ու եկեղեցուն։ Մենք շատերին ենք օգնում ծանոթանալ ու ընտանիք կազմել։ Իսկ եթե որոշ կանայք չեն ամուսնացել, ուրեմն մերժել են մեր բոլոր առաջարկները։

— Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք 2013 թվին Թբիլիսիում ԼԳԲՏ ցույցի վրա հարձակումը կատաղած ամբոխի կողմից, որը գլխավորում էին քահանաներ։

— Դա սադրանք էր։ Կարծում եմ՝ նրանց պետք չէր ծեծել։ Նրանց պետք է բուժել․ ոչ թե դեղերով, այլ՝ եկեղեցում։ Եվրոպան է ստիպում, որ մեզ մոտ գեյ շքերթներ կազմակերպվեն։