«Գրիգոր Նարեկացին ևս աղանդավոր էր…». հարցազրույց

Մշակութաբան Վարդան Ջալոյանը  religions.am կայքի հետ զրույցում խոսել է «աղանդ» հասկացության և Հայ Առաքելական եկեղեցու ու «աղանդների» հարաբերությունների մասին:

– Հայկական ԶԼՄ-ներում «աղանդ» տերմինի կիրառումը գնալով հաճախակի է դառնում, բայց դեռևս չի հնչել նրա հստակ սահմանումը: Ի՞նչ է աղանդը:

–         Իհարկե, ամեն ինչ պետք է սկսել սահմանումներից, և սկսենք ոչ թե «աղանդից», այլ «աղանդավորից»: Աղանդավոր դառնալու համար հարկավոր է շատ քիչ բան. բացել Ավետարանը և փորձել հասկանալ, թե ինչ է այնտեղ գրված: Քիչ  հավանական է, որ ձեր մեկնաբանությունները համընկնեն Կյուրեղ Ալեքսանդրացու մեկնաբանությունների հետ: Ես կարող եմ երաշխավորել, որ 90% հավանականությամբ, որ դուք կտաք մեկ այլ մեկնաբանություն: Աղանդավոր դառնում է այն մարդը, ով կարդում է Ավետարանն  ու  փորձում է այն մեկնաբանել: Զուր չի, որ բոլոր աղանդների հիմնական պրակտիկան հենց Ավետարան կարդալն է: Աղանդների ծաղկումը Եվրոպայում սկսվեց այն ժամանակ, երբ  լայն զանգվածները սկսեցին դառնալ գրագետ, և Սուրբ Գիրքը սկսեց թարգմանվել ազգային լեզուներով: Կա մի հրաշալի գիրք` Գինզբուրգի «Պանիրը և որդը», որը պատմում է մի հասարակ ջրաղացպանի մասին, որը կարդացել է Ավետարանը և յուրովի մեկնաբանել այն: Ըստ նրա աշխարհը մի մեծ պանիր է, իսկ մարդիկ որդեր են: Երբ որդերը մինչև վերջ կուտեն պանիրը, կգա աշխարհի վերջը: Սա ընդամենը մեկնաբանության մի օրինակ է: Հեգելը ասում էր. Երբ սկսում ես փնտրել Աստծոն, դառնում ես աղանդավորական: Ավելին, «հերձվածք» բառի հունարեն հոմանիշը բառացիորեն նշանակում է ընտրություն, ուղղություն, կարծիք: Մենք կարող ենք ասել, որ քանի որ Ավետարանն իրենից ներկայացնում է իմաստային առումով հարուստ տեքստ, դա անխուսափելի է դարձնում մեկնաբանությունների բազմազանությունը: Եթե կան «Համլետի» հազարավոր մեկնաբանություններ, ապա կարող են լինել Ավետարանի տասնյակ հազարավոր մեկնաբանություններ:

–  Ըստ ձեզ` «աղանդի» սահմանումը մենք կարող ենք փնտրել ոչ թե բովանդակային, այլ կառուցվածքայի՞ն մակարդակում:  Եթե դու եկեղեցական գլխավոր կառույցներից դուրս ես և քո սեփական կառույցներն ես ձևավորում, ուրեմն դու աղանդավորակա ՞ն ես:

 –         Անշուշտ: Մարդիկ, ովքեր ունեն Ավետարանի ընդհանուր մեկնաբանություն, բնականաբար, կձգտեն ձևավորել ինչ-որ հաստատություններ: Սակայն մենք պետք է հիշենք, որ սկզբում եղել է ոչ թե եկեղեցին, այլ եղել են «աղանդները»,  և միայն ավելի ուշ էր, որ ստանդարտեցման պահանջներից ելնելով` ձևավորվել են հիմնական եկեղեցական կառույցները: Երրորդ դարում աղանդներ էին համարվում նրանք, ովքեր դուրս էին գալիս Ավետարանների սահմաններից (օրինակ` գնոստիկները): Ընդհանրապես այդ ժամանակ «աղանդ» բառը բոլորովին այլ իմաստով էր գործածվում: Աղանդ կարող էր համարվել Զրադաշտի ուսմունքը, բայց ոչ արիոսականությունը:

– Վերադառնանք 21-րդ դար` Հայաստան: Կարելի՞ է ենթադրել, որ այն լրագրողներն ու եկեղեցականները, որոնք հաճախ օգտագործում են «աղանդ» բառը, իրենց համար արդեն գտել են դրա սահմանումը:

–         Այդ հարցին պատասխանելու համար պետք է հասկանալ` ինչ է նշանակում «աղանդներին հալածել»: Մի հաղորդման ժամանակ վարողը այսպես սկսեց իր խոսքը. «Հայ առաքելական եկեղեցին միշտ հալածել է աղանդներին», չհասկանալով, որ այդ արտահայտությունը ստվեր է գցում եկեղեցու վրա և նրան ցուցադրում է բացսական լույսի ներքո: Այս առումով Հռոմեական կայսրությունը շատ շուտ հասկացավ` ինչպես կարելի է օգտագործել քրիստոնեությունը` իր կայսերական իշխանությունն ամրապնդելու համար: Դրա համար անհրաժեշտ էր եպիսկոպոսներին դարձնել կայսերական չինովնիկներ: Եվ այդ պատճառով էլ առաջացավ ստանդարտեցման կարիք, ինչը կատարվեց Նիկիո ժողովի ժամանակ, որտեղ Սուրբ Երրորդությունը հաստատվեց որպես ուղղափառ հավատքի խորհրդանիշ: Սակայն պատմության հեգնանքը կայանում է նրանում, որ հաջորդ կայսրերը հրաժարվեցին Սուրբ Երրորդության գաղափարից և արիոսականություն` Երրորդությունը մերժող ուղղություն ընդունեց: Եթե սկզբում հալածվում էին արիոսականները, ապա հետո` Երրորդության կողմնակիցները: Ես այս օրինակը բերում եմ, որպեսզի մենք հասկանանք, որ աղանդների հալածանքն իրականում կապված է պետական քաղաքականության հետ:

Մենք պետք է հիշենք, որ Գրիգոր Նարեկացին ևս աղանդավոր էր և մեր արևելյան եպիսկոպոսների աշխարհայացքի տեսանկյունից` միանգամայն արդարացի մեղադրվում էր աղանդավորություն մեջ: Նա ոչ թե մեղադրվում էր թոնդրակեցի լինելու համար, ինչպես սխալմամբ նշում են ոմանք, այլ «ծաթ» աղանդին պատկանելու մեջ, որը նույնն էր, ինչ հայ քաղքեդոնականությունը: Իհարկե, «Մատյան ողբերգությունը» կոչնչացվեր, եթե չլիներ Աղթամարի շուրջ ապրող հասարակ ժողովրդի աջակցությունը և պաշտամունքն այդ սրբի նկատմամբ: Սակայն մեկ դար հետո, երբ  իշխանության եկան հայ եկեղեցու չափավոր կողմնակիցները, նրանք որևէ աղանդավորական հայացքներ չտեսան Նարեկացու մոտ և սրբացրին նրան: Սա ցույց է տալիս, որ «աղանդավորությունը» բավականին հարաբերական հասկացություն է և ավելի շատ կախված է տվյալ ժամանակաշրջանի հոգևորականության հանդուրժողականության աստիճանից: Ավելին, մի երկրում աղանդավոր համարվող կրոնական կազմակերպությունները մյուս երկրում կարող են համագործակցել պաշտոնական եկեղեցու հետ, ինչպես օրինակ խարիզմատներն ու կաթոլիկները Չիլիում կամ Բրազիլիայում:

– Ներկայումս Հայաստանում առկա կրոնական բազմազանությունը հասարակության համար ի՞նչ դրական և բացասական ազդեցություն կարող է ունենալ:

–         Կրոնական բազմազանությունը ձևավորվել է ժամանակակից բուրժուական ազգերի առաջացմանը զուգահեռ: Մենք կարող ենք ասել, որ «ազգ» հասկացությունը սերտորեն կապված է տարբեր կրոնական համայնքների համատեղ, համերաշխ ու հանդուժող գոյատևման գաղափարի հետ: Դա ինտեգրման ավելի բարձր աստիճան է, քան կրոնական գաղափարի վրա հիմնված ինտեգրացիան: Այն հիմնված է ընդհանուր սոցիալական կյանքի գաղափարի վրա, երբ տարբեր տեսակետներ ունեցող և տարբեր կրոնական ուղղությունների դավանող մարդիկ կարողանում են համատեղ կյանքով ապրել: Նման կյանքը կոչվեց «ազգային կյանք»:  Այսօր մենք կարող ենք ասել, որ նրանք, ովքեր կանգնած էին մեր պետականության գաղափարի ակունքներում (օրինակ` Նալբանդյանը կամ Րաֆֆին), հասկանում էին, որ «հայ ազգ» հասկացությունը հայ մուսուլմանների, հայ կաթոլիկների, հայ բողոքականների և իհարկե հայ առաքելականների ընդհանրությունն է: Բացի դրանից, այդ հասկացությունը միանգամայն զուգորդվում է մեկ այլ երևույթին` բազմակուսակցականությանը: Այսինքն, ազգը այն միջավայրն է, որտեղ  լիբերալը, պահպանողականն ու սոցիալիստը կարող են համատեղ կյանքով ապրել: Կրոնական բազմազանության մերժումը նշանակում է ազգային-բուրժուական բոլոր ասպեկտների մերժում:

– Այսինքն` կարելի է ասել, որ կրոնական անհանդուրժողականությունը հակաազգային քարոզչությո՞ւն է: Ըստ Ձեզ` «մեկ եկեղեցի» նշանակում է նաև «մեկ կուսակցություն»:

–         Անպայման: Ես կցանկանայի շեշտել, որ անհանդուրժողականությունը նշանակում է նաև մշակույթի մերժում: Վերցնենք Զվարթնոցի տաճարը, որը հայ քաղքեդոնական կառույց է: Եթե մենք մերժում ենք Զվարթնոցը և եկեղեցին դիտարկում միայն որպես կրոնական ծիսակատարությունների համար նախատեսված վայր, ապա, իհարկե, մենք մերժում ենք նաև մշակույթը: Մեզ համար փաստորեն ճարտարապետություն չկա: Մեզ համար միայն կարևոր է, թե սա առաքելակա՞ն եկեղեցի է, թե՞ քաղկեդոնական: Օրինակ, Ախթալայի վանքը, որը քաղքեդոնական կառույց է, հայկական ճարտարապետության գլուխգործոցներից  է: Ժամանակակից Հայատանում, որտեղ ծաղկում են կլանային հարաբերությունները, անհանդուրժողականությունը ոչ այլ ինչ է, քան կլանայնության քողարկված քարոզ: Եվ այսօր, եթե դու չես կարողանում ներդաշնակեցնել բոլոր կրոնական ուղղությունները, դու դրանով սկսում ես արդարացնել հենց կլանային գաղափարախոսությունը: Կրոնական անհանդուրժողականության հիմնական վտանգը  հենց դա է:

Լուսանկարը` wikipedia.org