Դու պոտենցիալ բարբարոս ես

Գաղափարախոսության ֆոնային աղմուկը

Երբ վերացական գաղափարախոսական հայտարարություններ ենք կարդում, հստակ գիտենք՝ մարդիկ այլ կերպ են փորձառում դրանք․ վերացական պնդումներից «իրական կյանքին» անցնելու համար պետք է ավելացնել դրանց կենդանի աշխարհի կոնտեքստը՝ դրա անթափանցելի խտությունը։ Վերացական պնդումներն ինքնին գաղափարախոսություն չեն․ գաղափարախոսությունը կյանքի հենց այդ խտությունն է, որը «սխեմատիզացնում է» դրանք կանտյան իմաստով՝ ապրեցնելով և դարձնելով մեր առօրյայի մաս։ Վերցնենք ռազմական գաղափարախոսությունը․ այն դառնում է «կենսունակ» միայն անպարկեշտ, չգրված կանոնների կամ ծիսակարգերի ֆոնին (քայլերգեր, վրեժխնդրություն վերադասից, սեքսուալ ակնարկներ և այլն), որոնց մեջ ուղղակիորեն ներդրված է։

Եթե կա մաքուր գաղափարախոսական փորձառություն, ապա միայն այն պահին, երբ մենք ընդունում ենք իմաստուն, հեգնական հեռավորությունն ու ծիծաղում այն հիմարությունների վրա, որոնց իսկապես պատրաստ ենք հավատալ․ ազատագրող ծիծաղի պահին, երբ վերևից ենք նայում մեր համոզմունքների նկատմամբ ծաղրին, դառնում ենք գաղափարախոսության մաքուր սուբյեկտ, և գաղափարախոսությունը իր ամենամաքուր ազդեցությունն է գործում մեր վրա։ Եթե ուզում եք տեսնել, թե ինչպես է գաղափարախոսությունը գործում հիմա, նայեք BBC-ի թղթակից Մայքլ Փեյլինի ճանապարհորդական ռեպորտաժներից մի քանիսը․ դրանք շատ պոպուլյար էին մի երկու տասնամյակ առաջ։ Տարբեր սովորույթների հանդեպ բարեհաճ, բայց իրոնիկ հեռավորությունը, տեղական առանձնահատկությունները դիտարկելու հաճույքը և իսկապես տրավմատիկ տվյալների զտումը ներկայանում են որպես պոստմոդեռնիստական ռասիզմի ամենամաքուր դրսևորում։

Երբ խոսում ենք «օբյեկտիվ ոգու» (բարքերի էությունը) մասին՝ որպես չգրված կանոնների սարդոստայն, որը կանխորոշում է այն, ինչ կարող ենք ասել/տեսնել/անել, արժի էլ ավելի բարդացնել դիսկուրսիվ իմացաբանության Ֆուկոյի նկարագրությունը․ «օբյեկտիվ ոգին» նաև և նախևառաջ սահմանում է այն, ինչ մենք գիտենք, բայց պետք է խոսենք և գործենք այնպես, կարծես չգիտենք, և այն, ինչ մենք չգիտենք, բայց պետք է խոսենք և գործենք այնպես, կարծես գիտենք։ Այսպես կոչված էթնիկ կամ կրոնական ֆունդամենտալիզմի այսօրվա վերելքը ապստամբություն է բարքերի այն խիտ սարդոստայնի դեմ, որը լիբերալ հասարակությունում ապահովում է ազատությունները։ Նրանք չեն վախենում ազատության և ամենաթողության անորոշություններից, հակառակը՝ նրանք վախենում են նոր կանոնների այս (իրենց ընկալմամբ) ռեպրեսիվ թաղանթից։

Այս կոնտեքստում հետաքրքիր կլիներ վերընթերցել Մարսել Պրուստին։ «Կորուսյալ ժամանակի որոնման» խնդիրը հետևյալն է․ «Ինչպե՞ս կարող է ազնվականություն գոյություն ունենալ ժողովրդավարական ժամանակներում, երբ վերացված են հիերարխիայի արտաքին նշանները», և նրա պատասխանն է՝ չգրված, ոչ ֆորմալ սովորությունների (շարժուձև, ճաշակ) բարդ ցանցի շնորհիվ, որի միջոցով նրանք, ովքեր «մերոնքական» են, ճանաչում են «մերոնց» և տարբերակում նրանցից, ովքեր ձևացնում են, իբրև թե պատկանում են նեղ շրջապատին և հետևաբար ենթակա են վտարման [1]։

Իսկ ո՞ւր մնաց  գաղափարախոսությունը։ Երբ գործ ունենք խնդրի հետ, որն անկասկած իրական է, գաղափարախոսական ձևակերպումը պատում է այն անտեսանելի միստիֆիկացիայով։ Վերցնենք, օրինակ, հանդուրժողականությունը, որն իրական խնդիր է բնութագրում։ Երբ ես վիճարկում եմ այն, ինձ սովորաբար հարցնում են․ «Այսինքն դուք կո՞ղմ եք օտարատյացությանը, հակաֆեմինիզմին, հոմոֆոբիային»։ Ահա թե որտեղ է թակարդը․ իհարկե, կողմ չեմ, բայց նաև դեմ եմ ռասիզմի (արդեն ավտոմատիզացված) ընկալմանը որպես զուտ հանդուրժողականության խնդիր։ Ինչո՞ւ են բազմաթիվ խնդիրներ այսօր ընկալվում որպես անհանդուրժողականության, ոչ թե, ասենք, անհավասարության, շահագործման կամ անարդարության հարց։ Ինչո՞ւ է որպես լուծում առաջարկվում հանդուրժողականությունը, ոչ թե էմանսիպացիան, քաղաքական կամ նույնիսկ զինված պայքարը։ Մշակութայնացման պատճառը պարտությունն է, քաղաքական լուծումների՝ համընդհանուր բարեկեցության պետության կամ սոցիալիստական այլ նախագծերի ձախողումը․ «հանդուրժողականությունը» դրանց հետքաղաքական էրզացն է։ (Նույնը վերաբերում է նաև «հարասմենթին»․ ժամանակակից գաղափարախոսական դաշտում բոլորովին իրական հետապնդումները՝ բռնաբարություններ, մոլեռանդություն և այլն, անբաժանելիորեն կապվում են անհատի նարցիսիստական ընկալման հետ, երբ ուրիշների ցանկացած մտերմությունը նա դիտարկում է որպես ներխուժում իր անձնական տարածք)։ «Գաղափարախոսությունը» այս ճշգրիտ իմաստով մի բան է, որը իրական խնդիր նշանակելուն զուգահեռ լղոզում է բաժանման վճռական գիծը։

Ահա թե ինչու է Լականը պնդում․ «Ես նույնսիկ չեմ ասում, թե «քաղաքականությունն անգիտակցականն է», այլ միայն, որ «անգիտակցականը քաղաքականություն է»։ Տարբերությունը սկզբունքային է։ Առաջին պարագայում Անգիտակցականը վեր է ածվում «մեծ Ուրիշի» և դիրքավորվում որպես սուբստանցիա, որն իրականում գերիշխում և ուղղորդում է քաղաքականությունը՝ այն իմաստով, որ «մեր քաղաքական գործունեության իրական շարժիչ ուժը ոչ թե գաղափարախոսություններն են կամ շահերը, այլ անգիտակցական լիբիդինալ մղումները»։ Երկրորդ դեպքում մեծ Ուրիշը ինքնին կորցնում է իր սուբստանցիալ բնույթը, այն այլևս «անգիտակցականը» չէ, այլ փխրուն, փոփոխվող դաշտ, որը պայմանավորված է քաղաքական պայքարներով։

Ավելի քան տասը տարի առաջ, Նյու Յորքի հանրային գրադարանում մեր հրապարակային բանավեճի ժամանակ Բերնար-Անրի Լևին մի քանի խղճուկ փաստարկ բերեց հօգուտ լիբերալ հանդուրժողականության («Չէիք ուզի՞ ապրել մի հասարակությունում, որտեղ կարող եք ծաղրել գերիշխող կրոնն առանց սպանվելու վախի, որտեղ կանայք ազատ են հագնվել ինչպես ուզեն և ընտրել այն տղամարդուն, որին սիրում են»), իսկ ես նույնքան խղճուկ փաստարկներ բերեցի հօգուտ կոմունիզմի («Սննդի աճող ճգնաժամի, բնապահպանական ճգնաժամի, ինտելեկտուալ սեփականության և կենսագենետիկայի հետ կապված անորոշությունների, երկրների միջև և ամեն երկրի ներսում նոր «պատերի» կառուցման պայմաններում, մի՞թե անհրաժեշտ չէ մտածել կոլեկտիվ գործողության նոր ձևերի մասին, որոնք արմատապես կտարբերվեին թե՛ շուկայից և թե՛ պետական կառավարումից»). իրոնիան նրանում էր, որ երբ հարցը դրվեց այսպիսի վերացական ձևով, երկուսս էլ ստիպված եղանք համաձայնել միմյանց հետ։ Լևին՝ կոշտ լիբերալ, հակակոմունիստ, ազատ շուկայի պաշտպան, հեգնանքով նկատեց, որ այս իմաստով նույնիսկ ինքն է կողմ կոմունիզմին․․․ Այս փոխըմբռնումը վկայում էր՝ մենք ընկղմվել ենք գաղափարախոսության մեջ․ «գաղափարախոսությունը» հենց սա է՝ ռեդուկցիա մինչև պարզեցված «էություն», որը հարմարավետորեն անտեսում է այն ամենը, ինչ հարկավոր է վճարել նման պարզեցման համար, մոռանում է «ֆոնային աղմուկի» մասին, որը խտացնում է իր իսկ իմաստը, խորություն տալիս դրան։ Ֆոնային աղմուկի այդպիսի վերացումն է հենց ուտոպիայի էությունը։

Այն, ինչ փոխանցում կամ բացահայտում է «ֆոնային աղմուկը», ամենից հաճախ բարբարոսական բռնության անպարկեշտությունն է, որի վրա հենվում են հասարակական օրենքն ու կարգը։ Բենիամինի թեզը, որ քաղաքակրթության ցանկացած հուշարձան հուշարձան է նաև բարբարոսությանը, վերափոխում է հենց «քաղաքակրթվածություն» հասկացությունը․ «լինել քաղաքակիրթ նշանակում է իմանալ, որ դու պոտենցիալ բարբարոս ես» [2]։ Ցանկացած քաղաքակրթություն, որ ժխտում է իր բարբարոսական ներուժը, արդեն կապիտուլացվել է բարբարոսության առաջ։

Ահա թե ինչպես է պետք կարդալ Վիեննայում 1938-ին տեղի ունեցած տարօրինակ առերեսման մասին զեկույցը․ էՍէՍ-ականները մտել էին Ֆրոյդի բնակարանը զննելու, և ահա՝ հարգարժան ծերուկ Ֆրոյդը կանգնած է երիտասարդ ԷսԷս-ական ցլի դիմաց՝ որպես փոխաբերություն նրա, թե ինչպես է լավագույնը հին եվրոպական մշակույթից դիմակայում վատագույնին ծագող բարբարոսության մեջ։ Այս պատկերն ամբողջացնելու համար պետք է հավելել, որ ԷսԷս-ն ընկալում էր ինքն իրեն որպես եվրոպական մշակույթի և հոգևոր արժեքների պաշտպան` արդիության բարբարոսությունից, որը կենտրոնացած էր տնտեսության և սեքսի վրա, բարբարոսությունից, որը նացիստների համար մարմնավորվում էր հենց «Ֆրոյդ» անունով։ Սա նշանակում է, որ Բենյամինի պնդումը, որ ցանկացած մշակութային հուշարձան միաժամանակ բարբարոսության հուշարձան է, կարելի է ավելի զարգացնել․ իսկ ինչ, եթե մշակույթը զուտ ընդմիջում է, կանգառ, կարճատև դադար բարբարոսության հետևից վազքի մեջ։ Գուցե հենց այսպես է կարելի կարդալ Բրեխտի կարճ պարաֆրազը, որն արել է Պաուլ Ցելանը․

«Այս ինչ ժամանակներ են

երբ զրույցը

գրեթե հանցագործություն է

քանի որ ներառում է իր մեջ

այդքան շատ /անուղղակի/ ասված բան» [3]։

Օրենքի պաշտոնական տեքստի և դրա անպարկեշտ հավելվածի միջև ճեղքվածքը հատուկ է ոչ միայն արևմտյան մշակույթներին․ հնդկական մշակույթում այն դրսևորվում է որպես դիմակայություն vaidika-ի (վեդայական կորպուսի) և tantrika-ի (տանտրիկ ավանդույթի) միջև․ տանտրան Վեդաների անպարկեշտ (և գաղտնի) հավելվածն է, Վեդաների հրապարակային ուսմունքի չգրված (կամ ծածուկ, ոչ կանոնական) միջուկը, հրապարակայնորեն մերժելի, բայց բոլորովին անհրաժեշտ լրացումը։ Զարմանալի չէ, որ տանտրան այսօր այդքան պոպուլյար է արևմուտքում․ այն ներկայացնում է «ուշ կապիտալիզմի հոգևոր տրամաբանությունը» [4], որում ոգեղենությունն ու երկրային հաճույքները, տրանսցենդենտությունն ու նյութական շահը, աստվածային փորձառությունն ու անվերջանալի շոփինգը միավորված են։ Այն քարոզում է բոլոր կանոնների, բոլոր տաբուների մշտական խախտում և ակնթարթային բավարարվածություն որպես լուսավորության ուղի, հաղթահարում է հին «բինար» մտածողությունը, հոգու և մարմնի երկվությունը, և պնդում, որ հենց մարմինը իր ամենանյութական իմաստով (որպես սեքսի և տարփանքի տեղ) արքայական ճանապարհ է դեպի հոգևոր արթնություն։ Երանություն է, երբ մենք «Այո» ենք ասում մեր բոլոր մարմնական պահանջներին, ոչ թե դիմադրում ենք դրանց․ հոգևոր կատարելությունը բխում է պարզ գիտակցումից, որ մենք արդեն իսկ աստվածային ենք և կատարյալ ենք ինքնին, ոչ թե նրանից, որ մեզ պետք է հասնել դրան հատուկ ջանքերի և կարգապահության շնորհիվ։ Մարմինը նյութ չէ, որը պետք է դաստիարակել և դարձնել հոգևոր ճշմարտության արտահայտություն, այն «աստվածայինի արտահայտման տաճար է» ինքնին և ի սկզբանե։ Ուշադրություն դարձրեք հակադրությանը Տարկովսկու հոգևոր մատերիալիզմին․ Տարկովսկու համար հոգևոր է նյութական ապականությունը (քայքայում, տրոհում, փտում, ճահճացում, աղբ, խոնավորություն), մինչդեռ այստեղ փառաբանվում է մարմնի եթերային անապականությունը։

Այս միտումը հասնում է իր գագաթնակետին կիբերտարածության մեջ․ պատահականություն չէ, որ տանտրան կիբերտարածության Նյու Էյջ գաղափարաբանների մշտական հղումներից մեկն է․ նրանք մարմնի և հոգու միաձուլում են առաջարկում վիրտուալ «անմարմին հոգևոր մարմնի» տեսքով, որն ի վիճակի է տանել/դիմանալ/զգալ/ապրել ծայրահեղ հաճույքներ։ Մեր կենսաբանական մարմինը ընդամենը սարքախումբ (hardware) է, որը պետք է վերակոդավորվի տարնտրայի, այսինքն՝ նոր հոգևոր ծրագրախմբի (software) միջոցով, որը կբացահայտի (կապաբլոքավորի) նրա ներուժը։ Տանտրայի հիմնական գաղափարներն այստեղ թարգմանված են կիբերլեզվի․ հեռախոսալարերը որպես վիրտուալ նուրբ մարմնի նադիներ (Nāḍī), համակարգչային տերմինալները՝ չակրաներ (էներգիայի հանգույցներ), և ահա՝ կենսական պրաջնայի (Prajñā) հոսքը վերածվում է անսահման տեղեկատվական հոսքի․ արդյունքում մենք ստանում ենք «կիբերօրգազմ, որն իր մեջ միավորում է կիբերտարածության անապականությունը և ես-ի ամենահողեղեն զգայական հաճույքը» [5]։

«Իրական տանտրիկ սեքսը խելքահան է անում, քանի որ տանում է ամենօրյա իրականության բոլոր պատկերացումներից անդին։ /…/ Գիտակցությունը, որ մեր մարմինն աստվածայինի արտահայտման տաճար է, մեզ հնարավորություն է տալիս /…/ ընդլայնվել, տոնել և կիսվել ՎԻԲՐԱՑԻՈՆ ԼԻՈՒԹՅԱՄԲ մեր էության յուրաքանչյուր բջջում /…/ միաձուլելով սեքսն ու հոգին» [6]։

Միշտ պետք է հիշել, որ սահմանախախտ այս պոռթկումներն ամենևին էլ «սպոնտան» չեն։ Եթե ուշադիր նայենք, կտեսնենք, որ մենք իսկապես վայելում ենք միայն հրապարակային ծխելը կամ խմելը՝ որպես հանրային «կառնավալի» մաս, կանոնների նվիրական առկախման պայմաններում։ Նույնը վերաբերում է նաև հայհոյանքին և սեքսին․ ոչ առաջինը, ոչ էլ երկրորդը (նույնսիկ ամենառադիկալ դրսևորմամբ) սպոնտան կրքի ժայթքում չեն ընդդեմ հասարակական պայմանականությունների, ընդհակառակը՝ թե առաջինը և թե երկրորդը արվում են «հակառակ հաճույքի սկզբունքի» և Ուրիշի հայացքի համար։ (Անձնական դիտարկում․ ես ինքս սիրում եմ հայհոյել միայն հանրային և երբեք ոչ մենակ, քանի որ դա համարում եմ մի տեսակ հիմար, անհարկի, նույնիսկ անպարկեշտ)։ Մի խոսքով, հասարակական կանոնների խախտումը ոչ թե մասնավոր էգոյի արարք է, այլ մի բան, որ բխում է միևնույն հասարակական կանոններից, որոնք միշտ բազմակի են և երկփեղկված։ Սա է տարբերությունը նման խախտումների և հանդուրժող իմաստության միջև․ հանդուրժող իմաստության դիրքը (ինչպես կաթոլիկների հանրահայտ վերաբերմունքը՝ անտեսել կամ նույնիսկ թաքուն խրախուսել երբեմն պատահող դավաճանությունները, եթե դրանք օգնում են պահպանել ամուսնությունը) թույլատրում է մասնավոր խախտումները, որոնք հասարակության տեսադաշտից դուրս են արվում [7]։

Ե՞րբ է մարդ իսկապես մեծանում։ Երբ սկսում է հասկանալ՝ երբ է պետք խախտել այն պարզ կանոնները, որոնց հանձնառու է։ Ամուսնության առնչությամբ կարելի է պնդել, որ մարդը մեծանում է հենց այն ժամանակ, երբ ի վիճակի է խախտել ամուսնական հավատարմությունը։ Բանականության միակ ապացույցը մեկ-մեկ «իռացիոնալության» մեջ ընկնելն է (Հեգելը դա լավ գիտեր)։ Ճաշակի միակ ապացույցը ունակությունն է երբեմն հավանել այնպիսի բաներ, որոնք չեն համապատասխանում բարձր ճաշակի չափանիշներին․ նա, ով խստորեն հետևում է բարձր ճաշակին, ցուցադրում է իր լիակատար անճաշակությունը։ Երբ ինչ-որ մեկը բարձրաձայն հիանում է Բեթհովենի իններորդ սիմֆոնիայով կամ արևմտյան քաղաքակրթության այլ գլուխգործոցներով, դա ուղղակի վկայում է նրա անճաշակության մասին․ իրական ճաշակը արտահայտվում է այն ժամանակ, երբ Բեթհովենի երկրորդական գործն ավելի բարձր է գնահատվում, քան նրա «ամենահայտնի հիթերը»․ օրինակ, Շուբերտի մեծ երկրպագու Մլադեն Դոլարը նրա երգչախմբային երկերը (որսորդների վերամիավորման երգը և այլն) գերադասում է նրա ավելի հայտնի գործերին։

Գուցե պետք է շրջել Բերտրան Ռասելի հայտնի պարադոքսը սափրիչի մասին (եթե սափրիչը նա է, ով սափրում է նրանց, ովքեր չեն սափրում իրենք իրենց, կարո՞ղ է արդյոք նա սափրել ինքն իրեն), որը ստիպեց նրան արգելել ինքնա-ներառումը, այսինքն՝ արգելել հակասական ինքնակրկնապատկումը, որպես հակասությունից խուսափելու միակ միջոց․ իսկ ինչ, եթե ճիշտ հակառակը՝ սեփական կանոններին հավատարմորեն հետևելն է հենց ինքնահակասական (ով անշեղորեն հետևում է բարձր ճաշակին, իսկույն բացահայտում է իր անճաշակությունը և այլն)։ Եվ ի՞նչ, եթե բանականությունը կամ ճաշակը դրսևորվում են միայն այն ժամանակ, երբ մտնում ես ինքնակրկնապատկման մեջ, այսինքն՝ ինքնահայեցողաբար խախտում այն կանոնները, որոնց հետևում ես (երբեմն տարվել անճաշակությամբ կամ հրաժարվել բանականությունից)։

Կարծես թե ժամանակակից հասարակությունը թույլատրում է նաև օրինազանց խախտումները, բայց միայն «մասնավորեցված» ձևով՝ որպես անձնական քմահաճություն զրկված իր հանրային-հանդիսավոր-արարողակարգային չափումից։ Մենք կարող ենք հրապարակավ խոստովանել մեր բոլոր տարօրինակ սովորությունները, բայց դրանք կընկալվեն որպես զուտ անձնական առանձնահատկություն։ Երևի թե պետք է շրջել նաև ֆետիշիստական մերժման հայտնի բանաձևը․ «Ես շատ լավ գիտեմ (որ պետք է հետևել կանոնին), բայց և այնպես․․․(երբեմն խախտում եմ այն, քանի որ դա էլ է կանոնի մաս)»։ Չնայած ամենաթողության ժամանակակից հասարակությունում ավելի գերկշռող է հետևյալ վերաբերմունքը․ «Ես հավատում եմ (որ հենց հեդոնիստական խախտումներն են իմաստ տալիս կյանքին), բայց և… (հասկանում եմ, որ այդ խախտումներն իրականում խախտում էլ չեն, այլ կեղծ գունազարդում, որը վերահաստատում է սոցիալական իրականության անգունությունը)»։

Սլավոյ Ժիժեկ

անգլերեն բնագիրը՝ substack

 

հեղինակի ծանոթագրությունները․

[1]  «Պրուստին հղվելու համար պարտական եմ Մլադեն Դոլարին»

[2] Pascal Bruckner, La Tyrannie de la penitence, Paris: Grasset 2006, p. 53.

[3] Poems of Paul Celan, New York: Persea Books 2002, p. 319.

[4] Hugh B. Urban, Tantra. Sex, Secrecy, Politics, and Power in the Study of Religion, Berkeley: University of California Press 2003, p. 22, 207.

[5] Urban, op.cit., p. 252-4.

[6] “Sexual Energy Ecstasy,« quoted in op.cit., p. 253.

[7]  «Այստեղ ես հնվում եմ Ռոբերտ Փֆալերի դիտարկումների վրա»