Գաղութացումը որպես կորսված մաքրության որոնում

Ֆունդամենտալիստ այլասերվածներ

Իսլամական ծայրահեղականների պես՝ Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինը զգեստավորվում է կրոնական օրթոդոքսիայի հանդերձանքով, որ ներկայանա որպես ավանդական արժեքների իսկական էքսպոնենտ։ Տեսնելու համար, թե ինչ է իրենից ներկայացնում այդ խարդախությունը, բավական է նայել իսկական հոգևոր ֆունդամենտալիստների կյանքին։

Ռուս-ուկրաինական պատերազմի ստանդարտ մեկնաբանություններից է՝ սա «մշակույթների բախում» է արևմտյան լիբերալիզմի և ռուսական ավանդական ավտորիտարիզմի միջև։

Դա խորը մոլորություն է։ Վլադիմիր Պուտինը շատ հեռու է ավանդապաշտ լինելուց, նա պարազապես ամենավերջինն է մահաբեր մոդեռնիստների շարքում, որը ձգվում է Իվան Ահեղից և Պետրոս Մեծից մինչև Եկատերինա Մեծ և Ստալին։

1920-ականների վերջին Ստալինին խնդրում են սահմանել բոլշևիզմը, նա նկարագրում է այն որպես Գործին ռուսական նվիրվածության և ամերիկյան պրագմատիզմի համադրություն։ Գալով իշխանության՝ փորձում է կրկնօրինակել ամերիկացի արդյունաբերող Հենրի Ֆորդի նվաճումները Խորհրդային Միությունով մեկ՝ դաժանորեն ջնջելով ռուսական ավանդույթի հետքերը նախևառաջ գյուղատնտեսության բռնի կոլեկտիվացման միջոցով։

Ստալինը նաև Պետրոս Մեծի մեծ երկրպագուն էր։ Պետրոս Առաջինը Ռուսաստանի համար նոր մայրքաղաք էր կառուցել Բալթիկ ծովում (Սանկտ Պետերբուրգ), որ ուղղակի կապ հաստատի Արևմտյան Եվրոպայի հետ։ Նրա բարեփոխումները մեծ դիմադրության են հանդիպել այսպես կոչված հնադավանականների կողմից` ուղղափառ քրիստոնյաներ, որոնց պատարագն ու ծիսական պրակտիկաները նախորդում էին Մոսկվայի պատրիարք Նիկոնի կողմից 1652-1666 թվականներին իրականացված բարեփոխումներին։ Հնադավանականներից շատերն իրենց հավատքը զիջելուն նախընտրեցին մահը։ Տասնյոթերորդ և տասնիններորդ դարերի արանքում հազարավոր մարդիկ են ինքնահրկիզվել:

Իրավիճակը Ռուսաստանում իսկապես փոխվեց միայն Հոկտեմբերյան հեղափոխության հետ։ Եվ նույնիսկ այն ժամանակ առաջին Խորհրդային կառավարության կազմում կային հնադավանական անցյալ ունեցող որոշ առանցքային գործիչներ։ Բոլշևիկները նման աղանդավորներին արդարացիորեն համարում էին ցարական ռեժիմի դեմ երկարամյա սոցիալական պայքարի ներկայացուցիչներ։ Հնադավանականները երբեք չեն հավատացել եկեղեցու և պետության միասնությանը (որը գործնականում ենթադրում էր առաջինի հպատակեցում երկրորդին)՝ պնդելով, որ կրոնական համայնքը պետք է սովորական մարդկանց ինքնակազմակերպում մնա։

Զարմանալի չէ, որ հավատացյալների դեմ պետական հալածանքներն ուժեղացել են Ստալինի օրոք, իսկ Ուղղափառ Եկեղեցու հպատակեցումը պետությանը շարունակվում է առ այսօր։ Պուտինն իրոք մոբիլիզացրել է Եկեղեցին իր քաղաքական նպատակների համար։

Մոսկվայի պատրիարք Կիրիլի խոսքով՝ ռուսները չպետք է վախենան միջուկային պատերազմից, որովհետև քրիստոնյան պետք է ողջունի աշխարհի վերջը։ «Մենք սպասում ենք Տեր Հիսուս Քրիստոսին, ով կգա մեծ փառքով, կկործանի Չարը, կդատի բոլոր ազգերին», – ասել է նա անցյալ տարվա վերջին։ 

Այսպիսով, այն, ինչ թվում է ռեակցիոն քայլ՝ վերադարձը հին ուղղափառությանը, իրականում կարող է լինել անցավոր աշխարհում «արդիականացման» քողի տակ ընթացող տիրապետությունը և շահագործումը չընդունելու այլասերված արտահայտարություն։

Այդպիսի դիմադրության շատ ուրիշ, բայց պատկերավոր օրինակ է Կանուդուսը՝ 19-րդ դարի ապօրինի համայնք բրազիլական Բահիայի խորքում, որը տուն էր դարձել մարմնավաճառների, մուրացկանների, ավազակների, անօթևանների և աղքատների համար՝ հայտնության մարգարե Անտոնիո Կոնսելհեյրոյի առաջնորդությամբ։ Բրազիլիայի Աշխատավորական կուսակցության համահիմնադիր Էդուարդո Մաթարացցո Սուփլիսիի խոսքով՝

«Այս համայնքը ձևավորել էր «փոխադարձության, համագործակցության և սոլիդարության վրա հիմնված աշխատանքի հայեցակարգ»… մի տեսակ սոցիոմիստիկական, կրոնական, օգնող, համայնքային ուժ՝ ոգեշնչված «պրիմիտիվ քրիստոնեական կոմունիզմի հավասարազոր եղբայրությամբ», որում ոչ մի սով չկար։

«Նրանք բոլորն աշխատում էին միասին։ Ոչ ոք ոչինչ չուներ։ Բոլորը հող էին մշակում, բոլորը զբաղված էին։ Բերքավաք է․․․ Ահա՝ սա քեզ, իսկ սա քեզ։ Ոչ մեկ չէր ստանում մյուսից ավել կամ պակաս»։ Կոնսելհեյրոն կարդացել էր Թոմաս Մոր, նրա փորձերը շատ նման էին ուտոպիստ սոցիալիստներ Շառլ Ֆուրիեի և Ռոբերտ Օուենի փորձերին։ Կանուդուսը ավերվել է բրազիլական բանակի կողմից, Կոնսելհեյրոյին գլխատել են 1897 թվականին» (Չնայած նա արդեն մահացել էր հիվանդությունից)։

Փողից, սեփականությունից, հարկերից և ամուսնությունից այդ ապաստանը չքայքայվեց ներքին լարումների պատճառով, այլ ոչնչացվեց Բրազիլիայի «պրոգրեսիվ» և աշխարհիկ կառավարության զինված ուժերի կողմից։ Կանուդուսը մի վայր էր, որտեղ պատմական առաջընթացի զոհերն իրենց համար տարածք էին գտել։ Ուտոպիան իսկապես գոյություն ուներ մի կարճ ժամանակ, և նույնիսկ դա էր չափազանց շատ մոդեռնիզացնողների համար։ Ուրիշ ինչպե՞ս է հնարավոր բացատրել Կանուդուսի բոլոր բնակիչների, ներառյալ կանանց և երեխաների կոտորածը։ Ազատության մասին հիշողությունն իսկ պետք է ջնջվեր։

Կանուդոսի պաշտպանության ակնհայտ հակափաստարկն է, որ արմատական կրոնական նախագծերը՝ ինչպիսին Իսլամական պետությունն է, ոչնչով չեն տարբերվում։ Այս երկուսը սակայն հստակ բաժանարար գիծ ունեն։ Կանուդոսը բաց է Ուրիշի համար, Իսլամական Պետությունը՝ ինչպես բոլոր կրոնական ծայրահեղականները՝ ոչ։

Եթե ​​այսօրվա «ֆունդամենտալիստները» անկեղծորեն հավատում են, որ գտել են իրենց ճանապարհը դեպի Ճշմարտություն, ինչո՞ւ են նրանք այդքան սպառնալիք զգում ոչ հավատացյալների կողմից: Ի վերջո, երբ բուդդիստը հանդիպում է արևմտյան հեդոնիստներին, նա չի բորբոքվում և չի զգում նրանց դատապարտելու անհրաժեշտությունը. նա պարզապես տատանում է գլուխը  երջանկության իրենց ինքնակործան որոնման վրա:

Բայց կեղծ ֆունդամենտալիստները տարված են ոչ հավատացյալների մեղսավոր կյանքով, քանի որ այդ մեղքերն արտացոլում են իրենց սեփական գայթակղությունները: Ի տարբերություն անկեղծ հավատավորների/հավատացյալների, նրանք ավելի շուտ նախանձում են, քան խղճում նրանց, ովքեր բավարարում են իրենց ախորժակը։

Մինչ տիբեթյան վանականները համարում են, որ Տիբեթն է «աշխարհի կենտրոնը, քաղաքակրթության սիրտը», եվրոպական քաղաքակրթությունը հաստատապես ապա-կենտրոնացած է։ Մեր կենտրոնական մղումն է՝ վերականգնել Իմաստության կոթողը, վերագտնել գաղտնի ագալման կամ հոգևոր գանձը, որ կորցրել ենք շատ վաղուց։ Գաղութացումը երբեք չի եղել արևմտյան արժեքներն ուրիշներին պարտադրելու մասին միայն, այն նաև կորսված հոգևոր մաքրության որոնում էր։ Այս պատմությունը նույնքան հին է, որքան արևմտյան քաղաքականությունը։ Հին հույների համար Եգիպտոսը հին իմաստության առասպելական գանձարան էր։

Մեր հասարակություններում իսկական և այլասերված ֆունդամենտալիստների միջև տարբերությունն այն է, որ առաջինները (ինչպես ամերիկյան ամիշները) յոլա են գնում հարևանների հետ, որովհետև տարված են սեփական աշխարհով, ոչ թե նրանով, ինչ անում են ուրիշները։ Այլասերված ֆունդամենտալիստներին, ընդհակառակը, հետապնդում է ամբիվալենտությունը, նրանք առաջնորդվում են միաժամանակ սարսափով և նախանձով, որ տածում են մեղապարտների նկատմամբ՝ սոսկալի շիլա, որը դրդում է բռնության ակտերի՝ լինեն դրանք ահաբեկչական ռմբակոծություններ թե դաժան ներխուժումներ։

Պուտինի ռեժիմը ոչ մի ընդհանուր բան չունի իսկական ռուսական հոգևորության հետ, որը մերժում է եվրոպական մոդեռնիզացիան: Նրա երևակայած «Եվրասիա»-ն պարզապես տերմին է՝ լեգիտիմացնելու իր սեփական ձախողված արդիականացման նախագիծը: Այդ իսկ պատճառով մենք չպետք է անտեսենք Ռուսաստանը որպես խորապես պահպանողական և ավանդապաշտ երկիր, որը ընդմիշտ կորած է արդիության համար: Ի վերջո, հնադավանականների մարմնավորած ռուսական ոգեղենությունը մերժում է ավտորիտար պետության ​​իշխանությունը։ Կրեմլում այժմ իշխող այլասերվածներին հաղթելու համար այն պետք է նորից արթնացնել:

Սլավոյ Ժիժեկ
Հունվարի 9, 2025
բնօրինակն անգլերենով՝ Project-syndicate կայքում