Չմոռանաք հիշել. դեմենցիան կարևոր չէ Հայաստանում

Մաս 1

Հայաստանում չկա անգամ մոտավոր պատկերացում՝ քանի հոգի է երկրում ապրում դեմենցիայով և ինչպես։ Կոգնիտիվ կարողությունները կորցնող տարեցները արտաքնապես չեն տարբերվում փողոցներում և եթե նշան չտան՝ օրինակ, մոտենան և հարցնեն տուն գնալու ճանապարհը, չես իմանա։ Նրանք նաև չեն երևում, որովհետև սովորաբար տանն են, իսկ հանրային վայրերում ուղեկցվում են ընտանքի անդամների կողմից։ Դեմենցիա հիվանդության մասին ամենաշատը իմանում ենք խնամակալներից․ հիվանդների մասին հիմնականում հոգ են տանում նրանց կանայք կամ ամուսինները, երեխաները, մերձավոր բարեկամները, որոնք մաշված տեսք ունեն, սահմանափակում են իրենց սոցիալական կյանքը, անցնում են տնային աշխատանքի, ձեռք են բերում դեպրեսիա և այրում։ 24/7 ռեժիմով խնամակալ դարձած մարդկանց կոլեգաները, ընկերները և այլ մտերիմները չեն կարող չիմանալ դիմենցիայի մասին։ 

ծերերն առաջնահերթություն չեն

Հայաստանում դեմենցիա ունեցող անձինք պետական աջակցություն չեն ստանում։ Դեղերը ներառված չեն պետպատվերի մեջ։ Նյարդաբանի և հոգեբույժի խորհրդատվությունները, բժշկական հետազոտությունները վճարովի են։ Դեմենցիա ախտորոշումը հաշմանդամության կարգ չի նախատեսում։ Հետևաբար չկան նաև սոցիալական արտոնություններ։

2023 թվականին Առողջապահության նախարարի հրամանով ստեղծվել է աշխատանքային խումբ՝ մշակելու «Դեմենցիայի կանխարգելման ազգային պլանը», որի գործողությունները պիտի արվեն մինչև 2027 թվականը։ Բայց պլանը չունի բյուջե։ Ինչ-որ ուսումնասիրություններ, պիլոտային ծրագրեր են արվել նախարարության ընդհանուր բյուջեի շրջանակներում։ Արդեն հայտնի է, որ դեմենցիայով բուժառուների համար ոչինչ նախատեսված չէ նաև Առողջապահական պարտադիր ապահովագրությունով, որը ենթադրաբար գործելու է 2026 թվականից։ 

«Շատ մեծ քայլեր չեն ձեռնարկվում, որովհետև ֆինանսական մեծ հնարավորություններ չունենք։ Կան հարցեր, որոնք ավելի հրատապ են։ Ցանկությունները շատ են, բայց հնարավորությունները՝ քիչ, դրա համար նախարարությունը հենվում է դաշտի ՀԿ-ների վրա», — Epress.am-ի հետ զրույցում ասել է Առողջապահության նախարարության Հանրային առողջության բաժնի փորձագետ Քրիստինե Գալստյանը։

Ազգային պլան մշակելու գաղափարն էլ է ՀԿ-ներից եկել։ Դա նախաձեռնել է «Ալցհայմերի խնամք» կազմակերպության նախագահ Ջեյն Մահակյանը։ Նախարարության փորձագետ Քրիստինե Գալստյանը օգնել է կորդինացնել աշխատանքային խումբը։ Բայց հնգամյա ծրագրի ամենամեծ մասը միտված է հանրության մոտ խարանը վերացնելուն, իրազեկման ակցիաների միջոցով ծերացման մշակույթը փոխելուն, հիվանդությունը կանխելուն։ Այս պահին հիվանդների հարազատներին Առողջապահության նախարարությունը չի առաջարկում որևէ օգնություն, բացի խորհրդատվական բրոշյուրից։

Դեմենցիան կանխելու համար մեկ ծրագիր է դեռ արվել․ տարեցների համար ֆիզկուլտուրայի խմբակ են բացել Երևանի 10 վարչական շրջաններից յուրաքանչյուրում, խմբակի մասնակիցներին տարել են նաև էքսկուրսիաների։

Նախարարությունից ասում են, որ հիվանդության ամենավերջին փուլում հնարավոր է դիմել պալիատիվ խնամքի, որը համաֆինանսավորվում է պետության կողմից։ «Պալիատիվի համար շատ փոքր գումար պետությունը փոխհատուցում է, բայց ես կարծում եմ՝ բյուջե կարելի է ներդնել, որ մինչև ծայրահեղ ստադիային հասնելը հնարավոր լինի մեղմացնել վիճակը։ Սա խնդիր է՝ սպասում ենք, որ պացիենտները հասնեն մահվան շեմին, նոր մի բան անենք», — նշել է Քրիստինե Գալստյանը։

ամենաթանկ հիվանդություններից

«Դեմենցիան համարվում է ամենաթանկ հիվանդություններից մեկը, ոչ թե որովհետև դեղամիջոցներն են թանկարժեք, այլ որովհետև դեմենցիա ունեցող պացիենտների խնամքում ներգրավված են ընտանիքի անդամները, ինչի պատճառով նրանք չեն կարողանում նորմալ աշխատել», — Epress.am-ին ասել է հոգեբույժ Գևորգ Փաշիկյանը։

Խնամատար ընտանիքների համար պետաջակցության ծրագրեր չկան։ Եթե, օրինակ, մինչև երեք տարեկան երեխաների դեպքում պետությունը համաֆինանսավորում է դայակի աշխատավարձը, դեմենցիայի դեպքում խնամքը չի փոխհատուցվում։

Սոցիալական ապահովության նախարարությունից Epress.am-ի հարցմանն ի պատասխան հայտնել են, որ դեմենցիայով տառապող տարեցներն էլ կարող են դառնալ ընտանեկան խնամքի ծառայության շահառու։ Նախարարությունը գնահատում է իրականացնելու, և եթե շահառուն համապատասխանի սահմանված չափանիշներին՝ կարող են նշանակել սոցաշխատողի, բուժքույրի, նյարդաբանի տնայցեր։ Տնայցերը պարբերական են, բայց կարճատև։ Դեմենցիայով տառապողներին սովորաբար պետք է մշատական խնամք։

Ընտանեկան խնամք ծառայությունից տարբեր մարդիկ են օգտվում․ ըստ պաշտոնական տվյալների, շահառուները 1325-ն են, նրանցից ընդամենը 50-ն են ստանում հատուկ խնամք։ Այդ հիսունից էլ դեմենցիա ունեցողները «շատ քիչ տոկոս են կազմում»՝ ասում է Սոցապի փորձագետ Սոնա Բարսեղյանը․ «Մեր նպատակն է ընդլայնել այս ծրագիրը, որ ընտանիքի անդամները կարողանան աշխատել, ստիպված չլինեն դադարեցնել զբաղվածությունը։ Դա էլ կապված է ֆինանսավորման հետ»։ 2026 թվականին ընտանեկան խնամքի ծառայությունը նախատեսում են ընդլայնել 100 շահառուով։

Դեմենցիա ունեցող տարեցներին խնամքի ծառայություններ են առաջարկում մասնավոր կազմակերպությունները․ վճարովի «ծերանոցները» շատ թանկ արժեն՝ ամսական 300-ից 700 հազար դրամ։ Ամենաթանկն են բժշկական անձնակազմ ունեցողները, օրինակ՝ «Ալֆա Բետտա» և «Խնամի» կենտրոնները։ Համեմատաբեր էժան են «խնամքի կենտրոնները», որոնք չունեն բժիշկներ և գործում են առանց պետական լիցենզավորում անցնելու։

Կա նաև ստվերային շուկա՝ ոչ ֆորմալ «ինտերնատներ»։ Նախկին բուժքույրերը կամ դայակները իրենց տունը վերածում են խնամքի շուրջօրյա կենտրոնի․ նրանք աշխատում են համեմատաբար ցածր գներով, հիմնականում հարկային դաշտից դուրս և առանց լիցենզիաների։

«Ես բուժքույր եմ եղել, լավ եմ նայում իմ մոտ բերվող հիվանդներին, որովհետև  պատասխանատու եմ իմ խղճի հանդեպ, Աստծո առաջ, ոչ թե ինչ-որ ձևական ստուգողների», — Epress.am-ին պատմել է Գայանեն (անունը փոխված է), որը արդեն 5 տարի իր տան մեջ խնամում է ծանր հիվանդների։

Գայանեի մոտ հիմնականում հայտնվում են դեմենցիայի վերջին փուլին հասած ծերերը։ Նա ապրում է գյուղում, իր տան սենյակներից մեկը կահավորել է 4 մահճակալներով և հեռուստացույցով, առանձին սանհանգույց է կառուցել՝ հարմարեցված հենաշարժողական խնդիրներ ունեցողների համար։ Երբ Գայանեն տանը չէ՝ պացիենտներին խնամում են նրա որդին և հարսը։

«Ես սիրում եմ ծերերին, նրանք հետաքրքիր են, երաժշտություն եմ միացնում, պարում եմ հետները։ Երբեմն իմաստուն խորհուրդներ են տալիս։ Ինձ հետաքրքիր է ծերերի հետ», — ասում է նա։

Վերջերս Գայանեին այցելել են հարկայինից, տուգանել են մոտ 400 հազար դրամով՝ առանց գրանցվելու բիզնես գործունեություն ծավալելու համար։ Գայանեն դադարել է նոր  բուժառուներ վերցնել։

«Եթե ես գրանցվեմ, սկսեմ հարկեր տալ, ես էլ պիտի օրական 20 հազար դրամ վերցնեմ, ինչպես Երևանում են անում։ Իսկ ես որոշներից վերցնում եմ 5000, որոշներից՝ միայն թոշակը։ Ես գիտեմ, որ մեր ժողովուրդը նման գումաներ չունի։ Երևանի գները ոչ մի գյուղացի չի կարող իրեն թույլ տալ։ Ինչ ա թե ինձ տուգանեցին ու փակեցին, հարյուրավոր մարդիկ մնացին առանց օգնության», — ասել է Գայանեն։

Ոչ ֆորմալ պայմանավորվածությունների հիվանդի հարազատները դիմում են անելանելությունից ելնելով։ Երբեմն նման դեպքերը վատ ավարտ են ունենում՝ վիճաբանություններից մինչև դատական քաշքշուկներ։ Օրինակ, երբ բուժառուն մահանում է, բարեկամների մոտ կասկած է մնում՝ արդյո՞ք խնամակալը ճիշտ բժշկական օգնություն է ցուցաբերել և այլն։ Բայց այլընտրանքները շատ չեն։

Անհատ-դայակների տնայցերը իսկապես օրական 10-20 հազար դրամ արժեն։ Ընատնիքների մեծ մասը նման ծախս իրենց թույլ տալ չեն կարող, հետևաբար խնամում են հարազատներին սեփական ուժերով։ Խնամքի բեռը հիմնականում մնում է կանանց կամ դուստրերի վրա։ Հայաստանում սա ընդունված է վերագրել «ավանդական արժեքներին»։

Պետական ծերանոցներում հերթեր են, հոգեբուժարանները դեմենցիայով բուժառուների չեն ընդունում, բացառությամբ ծանր դեպքերի, երբ հիվանդությունը ուղեկցվում է լուրջ հոգեբուժական սիմպտոմներով՝ հալյուցինացիաներ, ցնորքներ։ Այս դեպքում էլ առաջարկվում է ժամանակավոր հոսպիտալացում միայն։ 

ծերացող երկիր 

«Ալցհայմերի հիվանդությունը և այլ տիպի դեմենցիաների թիվը աճում է և շարունակելու է աճել Հայաստանում, որը ծերացող երկիր է։ Բայց չկա հիշողության սքրինինգի, դիագնոզ դնելու, բուժման կարգի մասին բավարար գիտելիք։ Առաջնային օղակի բժիշկները նույնիսկ չունեն ստանդարտիզացված պրոտոկոլ։ Կա նաև թյուր կարծիք, որ հիշողության կորուստը կամ այլ սիմտոմները սովորական ծերանալու մաս են», — Epress.am–ին ասել է «Ալցհայմերի խնամք Հայաստան» կենտրոնի տնօրեն Ջեյն Մահակյանը։

Ալցհայմերը հնարավոր չէ բուժել, բայց վաղ շրջանում ախտորոշելու դեմքում հնարավոր է դանդաղեցնել հիվանդության զարգացումը։ Հայաստանում մեծ խնդիր է նաև հիվանդության ուշ հայտնաբերումը։

«Ալցհայմերի խնամք»  կազմակերպությունը  2022-ին արել է հիշողության թեստեր՝ Հայաստանի տարբեր քաղաքներում և գյուղերում փորձելով  հայտնաբերել հնարավոր հիվանդության վաղ նշաններ։ Թեստավորում է անցել մոտ 4 400 հոգի՝ 25-ից 93 տարեկան։ 31 տոկոսի մոտ նկատվել են կոգնիտիվ խնդիրներ, որից 5 տոկոսը՝ միջին, 1 տոկոսը՝ ծանր։ ՀԿ-ն դասընթացներ է արել առաջնային օղակի բժշիշկների հետ, որպեսզի նրանք կարողանան նույնականացնել սիմպտոմները և ուղղորդել պրոֆիլային մասնագետի։