Հայ-ադրբեջանական հակամարտության զոհերն ու դահիճները․ հիշում է Գանուշկինան

Մոսկովյան «Կոմերսանտ» թերթը «Անձնական հիշողություն» նախագծի շրջանակներում հրապարակել է Սվետլանա Գանուշկինայի հիշողությունները՝ Խորհրդային միության փլուզման շրջանում հայ-ադրբեջանական հակամարտության մեկնարկի մասին։ Սվետլանա Գանուշկինան «Քաղաքացիական աջակցություն» հանձնաժողովի նախագահն ու Ղարաբաղյան հակամարտության գոտում Անհայտ կորածների որոնման, պատանդների և գերիների ազատման միջազգային աշխատանքային խմբի համանախագահն է։ 

— Ինձ համար հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը, որով արդեն 25 տարի է` զբաղվում եմ, սկսվեց նորություններով Սումգայիթից։ Առաջին պահին, սակայն, ես դրանք բավական մակերեսորեն ընդունեցի։ Անհավատալի էր, որ այդպիսի բան կարող էր տեղի ունենալ․ չէ՞ որ ԽՍՍՀ-ում ամեն ինչ գտնվում էր պետության վերահսկողության տակ, ու հանկարծ ինչ-որ բան ինքն իրեն է տեղի ունենում։ Բայց այդ ամենն ինձ, այնուամենայնիվ, այնքան էլ չէր վերաբերում։

Մի քանի շաբաթ անց ինձ հրավիրեցին ինչ-որ հանդիպման՝ հակասեմիթականություն քննարկելու։ Շատ զվարճալի էր․ ներկա էին թե սիոնիզմի, թե հակասեմիթականության դեմ պայքարողներ։ Բոլորն անընդհատ շփոթվում էին՝ սիոնիզմը հակասեմիթականություն էին անվանում, ու հակառակը։ Իսկ վերջին շարքից անընդհատ մի մարդ էր վեր թռնում (ավելի ուշ պարզվեց, որ դա Համբարձում Գալստյանն էր՝ «Ղարաբաղ» հանձնաժողովի կազմակերպիչներից մեկը) ու բղավում․ «Ի՞նչ եք այստեղ անիմաստ հակասեմիթականություն քննարկում։ Մեզ մոտ հենց նոր մարդկանց էին կոտորում, Ադրբեջանում հայերի են կոտորում, իսկ դուք ձեր հակասեմիթականությամբ․․․ ում ասես՝ համալսարան չեն ընդունել։ Դուք ընդհանրապես Ղարաբաղի մասին լսե՞լ եք»։ Նա վեր էր թռնում, ասելիքը բղավում ու նստում։ Հետո մեկ այլ մարդ ասաց․ «Ինչների՞ս է ընդհանրապես պետք հակասեմիթականություն քննարկելը։ Եկեք ազգայնականություն քննարկենք՝ ասենք, սևամորթների դեմ հետապնդումներն Ամերիկայում»։ Իսկ մեր թեման հակասեմիթականությունն է, իմ հարազատ մեխմաթում հակասեմիթականությունն էր աճում, ու ես կանգնեցի ու ասացի․ «Գիտե՞ք ինչ, ամեն մարդ իր անձնական պատասխանատվության ոլորտն ունի՝ երկիր, ընտանիք․․․ Մոսկվայում ու իմ մեխմաթում աճող հակասեմիթականությունն իմ անձնական պատասխանատվությունն է, իսկ Ամերիկայում կան մարդիկ, ովքեր պայքարում են սևամորթների ազատության համար։ Ես կարեկցում եմ սևամորթներին ու հնդկացիներին, բայց մտադիր չեմ դա հիմա քննարկել։ Ներեցեք, իհարկե, (ասացի Համբարձում Գալստյանին), Ղարաբաղում ու Սումգայիթում տեղի ունեցողը սարսափելի է, բայց այսօր ես պատրաստ չեմ նաև դրա համար պատասխան տալ»։

Մի քանի օր է անցնում, ու իմ ընկերները բերում են հանդիպման սղագրությունը։ Ես նրանց ասում են․ «Խնդրում եմ, ելույթիս մոտ նշեք, որ արդեն երկու օր անց այդ խոսքերի հեղինակը դրանցից հրաժարվել է»։ Մի քանի օր մտածելով՝ ես հասկացա, որ Ադրբեջանում տեղի ունեցողը, այդ թվում՝ Սումգայիթի կոտորածները, նույնպես իմ պատասխանատվության ոլորտն է, եթե ես այս երկրի քաղաքացի եմ։

Որոշ ժամանակ անց ազգագրագետ Իգոր Կրուպնիկն ինձ կանչում է ազգային-քաղաքական հարաբերությունների բաժին, որը ձևավորել էին Գալինա Ստարովոյտովայի հետ։ Ու այնտեղ քննարկվող ամենակարևոր թեման հայ-ադրբեջանական հակամարտությունն է ու Ղարաբաղի՝ Հայաստանին միանալը։ Ղարաբաղում ու Երևանում արդեն ցույցեր են սկսվում, որոնց ժամանակ վանկարկում են՝ «Լենին, պարտիա, Գորբաչով», հիշում են, որ այդ Ստալինն է Ղարաբաղը փոխանցել Ադրբեջանին։ Երևանում հանրահավաքներ են, վերակազմավորում են պահանջում։ Իսկ Ղարաբաղում ադրբեջանցիների կարգախոսները պահանջում են «Ղարաբաղ վերադարձնել Խորհրդային իշխանությունը»։ Բնականաբար, Մոսկվայում ադրբեջանցիներն ընկալվում են որպես պահպանողականներ։ Այդ ամենի հետ մեկտեղ, ելույթ է ունենում Ստարովոյտովան, ով հայերի մոլի պաշտպան է, ու հայտարարում, որ քրիստոնեությունը ժողովրդավարական կրոն է, իսկ մահմեդականությունը՝ ոչ ժողովրդավարական։ Նրան ընտրում են պատգամավոր, իսկ մենք գնում ենք այդ բաժին, հավաքվում, լսում Հայաստանից եկած, ռուսերենին փայլուն տիրապետող պրոֆեսորներին, ու ցանկություն է առաջանում միանալ այդ ժողովրդավարական շարժմանը, չէ՞ որ այնտեղ կենդանի կյանք կա։ Ցանկություն է առաջանում գնալ այտնեղ և դուրս պրծնել խորհրդային ճահճից։

Ու ես որոշում եմ հունվարին՝ երկու քննությունների միջակայքում, մեկնել Երևան։ Հետո սկսում եմ հիշել, որ մայրս Բաքվից է, որ իմ առաջին մանկական ուժեղ տպավորությունները Բաքվից են՝ վեց տարեկան էի, երբ ինձ այնտեղ տարան։ Ու մտածում․ «Ինչպե՞ս թե, հակակրանք է առաջանում մի ամբողջ ժողովրդի հանդեպ, ու այդ այլատյացությունն արդեն իմ մեջ է։ Ես պետք է ինչ-որ բան անեմ, պետք է հաղթահարեմ դա»։ Բացի այդ, 88-ի դեկտեմբերին Հայաստանում երկրաշարժ էր եկել, ու բոլորը պատմում էին, որ ադրբեջանցիներն ուրախությունից պարում էին փողոցներում։ Չարագործ ժողովրդի տպավորություն էր ստեղծվում։ Եվ ես, որպես ներքին այլատյացությանս դեմ դեղամիջոց, ձեռք եմ բերում ոչ թե Երևանի, այլ Բաքվի տոմս։ Ես այնտեղ ծանոթներ չունեմ, փող էլ չունեմ, բայց այնտեղ են ծանոթներիս ծանոթները, կարող եմ ապրել նրանց մոտ։ Ու գնում եմ՝ առանց իմանալու, արդյոք ինձ հետ ինչ-որ մեկը կխոսի, թե ոչ։ Եվ երբ տանտիրուհուն ասացի, թե ինչու եմ եկել, նա մեծ աղմուկ բարձրացավ։ Այնուամենայնիվ, մեկ շաբաթվա մեջ ավելի քան 30 հարցազրույց ձայնագրեցի։

Այնտեղ առաջին անգամ ծանոթացա փախստականների հետ։ Հայաստանի ադրբեջանցիներ էին՝ մարդիկ, որոնք Ղարաբաղի հետ ընհանրապես որևէ կապ չունեին։ Նրանցից շատերն անգամ չգիտեին՝ Ղարաբաղը որտեղ է ու ում է պատկանում։ Հիմնականում գյուղացիներ էին, բնակչության անշարժ հատվածը, մարդիկ, որոնք կապված էին հողի հետ։ Ու նրանց պոկել էին այդ հողից և նետել սահմանից այն կողմ։

Գյուղացիներ էին, ռուսերեն չէին խոսում։ Միայն դպրոցի տնօրենն էր խոսում, նա միևնույն ժամանակ նաև կուսակցության կազմակերպիչն էր։ Նա մեզ ասաց․ «Ես հիմա ձեզ ամեն ինչ կբացատրեմ։ Երեք օր առաջ եկան հայաստանցի ընկերները՝ ավտոմատները ձեռքերին (հենց այդպես էլ ասաց՝ ընկերներ), ու հրամայեցին հեռանալ։ Հրամայեցին երեք օրվա մեջ հավաքվել, փողերը խնայողական բանկերից հանել, եթե ունեինք, ու հեռանալ»։ Բայց թույլ չտվեցին հավաքվել ու թույլ չտվեցին փողերը վերցնել, գիշերը վեր կացրին, և մարդիկ՝ ով ոնց կար․․․ Մի կին կար, որի երկու ամսական երեխան սահմանը հատելիս ցրտամահ էր եղել նրա գրկում։

Այս ամենից հետո բոլոր խոսակցությունները, թե կա ժողովուրդ-զոհ ու կա ժողովուրդ-ագրեսոր, ինձ համար բոլորովին անիմաստ դարձան։ Ես այնտեղից հեռացա՝ պարզ հասկանալով, որ ինչ-որ մեկն այդ ամենի վրա քաղաքականություն է կառուցում՝ քողարկվելով գեղեցիկ ժողովրդավարական կարգախոսների ներքո, ու ես դրա հետ որևէ առնչություն չեմ ուզում ունենալ։ Հակամարտության երկու կողմերում էլ տառապող մարդիկ կան, ինձ համար գոյություն ունեն միայն նրանք, բոլոր ջանքերս այսուհետ ուղղված են լինելու նրանց օգնելուն։ Երբ ես այստեղ համաժողովի էի մասնակցում, երեսիս բղավում էին․ «Դուք զոհին դահիճից չեք տարբերում»։ Իսկ ցրտամահ եղած նորածինը ո՞վ էր՝ զո՞հ, թե՞ դահիճ։ Հետո ասում էին, որ ադրբեջանցիներն իրենց ավելի վատ են պահել։ Բոլորը տարբեր կերպ են վարվել, ու չկա սանդղակ, որով կարելի է չափել։

Ինձ այն ժամանակ հարցրեցին՝ արդյոք ամեն ինչ Սումգայիթով կավարտվի։ Ես ասացի՝ ավելի վատ է լինելու։

90 թիվն էր՝ սարսափելի ջարդեր Բաքվում։ Հայաստանցի փախստականները լքեցին Ադրբեջանը, ու այդ ալիքի վրա ստեղծվեց «Քաղաքացիական աջակցությունը»։ Առ այսօր նրանց խնդիրները չեն լուծվել։

90-ականների կեսերին եղավ Ֆելիքս Թամոյանի պատմությունը։ Նա Մոսկվայի հայ էր, ով հիմարաբար գնացել էր Ադրբեջան՝ նշանվելու։ Ամուսնացած մարդ էր, Մոսկվայում սիրահարվել էր ադրբեջանցի մի կնոջ։ Երևի մտածում էր, որ ղարաբաղյան հակամարտությունն արդեն վաղուց ավարտվել է, կամ կարծում էր, որ իրեն՝ որպես եզդի, չէին կպնի։ Բնականաբար, օդանավակայանում նրան անմիջապես ձերբակալեցին, նա հայտնվեց Ազգային անվտանգության նախարարության նկուղներում։ Նրա կինը, որից նա հեռացել էր, եկավ մեզ մոտ՝ օգնություն խնդրելու։ Մենք գնացինք Բաքու Բերնհարդ Կլազենի հետ՝ գերմանացի բնապահպան, որն աշխատում էր հակամարտության գոտում։ Մեզ ընդունեց Ազգային անվտանգության նախարար Նամիկ Աբասովը։ Բացատրեցինք, որ Թամոյանը պատահմամբ է եկել, խնդրեցինք նրան բաց թողնել։ Աբասովը ասաց․ «Բաց չեմ թողնի»։ Ես ասացի․ «Ինչպե՞ս թե։ Հայերը վերջերս երկու ադրբեջանցու են բաց թողել, նրանց հանձնել են ինչ-որ անգլիացի իրավապաշտպանի։ Ես անընդհատ ելույթներ եմ ունենում, ինձ մեղադրում են ադրբեջանամետ լինելու մեջ, իսկ դուք ինձ մի մարդու անգամ չեք ուզում հանձնե՞լ»։ Նրանք մեզ «նվիրեցին» նրան։ Մենք փոխարենը խոստացանք, որ կայցելենք Հայաստանում պահվող ադրբեջանցիներին։ Այսպես մեկնարկեց գերիների ազատման միջազգային աշխատանքային խմբի գործունեությունը։

Հասկանալի է, որ գերիներին փրկելու համար պարաններով ամրոցներ չենք բարձրացել։ Բայց երկու կողմերի հատուկ ծառայությունները, իրենց դաժանությամբ ու մարդակերությամբ հանդերձ, կարիք ունեին տեղեկատվության այն մասին՝ ով որտեղ է պահվում, ու ցանկանում էին վերադարձնել իրենց տղաներին։ Համենայն դեպս, այդպես էր սկզբում։ Միևնույն ժամանակ, նորմալ աշխատանքի համար անհրաժեշտ էր, որ թե՛ հայերը, թե՛ ադրբեջանցիները ժամանակ առ ժամանակ մեզ քննադատեին, այլապես նրանց մոտ տպավորություն կտեղծվեր, թե աշխատում էինք մյուս կողմի համար։

Կարևոր էր վերացնել «փոխանակում» բառն ու դրա փոխարեն մտցնել «ազատագրում» բառը, քանի որ մարդկանց չի կարելի «փոխանակել»։ Երբ մի կողմից հայերն իրենց մոտ երկար ժամանակ պահում էին 14 ադրբեջանցու, իսկ ադրբեջանցիները՝ 2 հայերի, մեզ հաջողվեց հասնել այդ երկուսի ազատ արձակմանը՝ առանց որևէ պայմանների։ Հայերը չկարողացան հանդուրժել, որ իրենք ամենամեծ մարդասերները չեն, և բաց թողեցին նաև իրենց մոտ պահվող գերիներին։

2000 թթ․ կեսերին մեր խմբի աշխատանքը կորցրեց իր իմաստը։ Ոչ այն պատճառով, որ այլևս գերիներ ու պատանդներ չկային։ Նրանք առ այսօր էլ կան երկու կողմերում՝ հիմնականում դասալիքներ են, որոնք փախել են բանակում ճնշումներից ու հայտնվել թշնամու տարածքում։ Բայց նրանց ազատելն արդեն անիմաստ է՝ Ադրբեջանում վերադարձած տղաներին նստացնում են որպես հայրենիքի դավաճաններ։ Ես այդպիսի մի «դավաճանի» այցելել եմ բանտում՝ երիտասարդ տղա էր, որին բանակում ամեն օր ծեծում ու բռնաբարում էին։ «Իսկ ինչո՞ւ էիր Հայաստան փախել։ Ուզում էիր թշնամու կո՞ղմն անցնել»,- հարցրեցի։ «Չէ,- ասում է,- ուզում էի մեռնել»։ Անգամ բանտի պետն էր նրա համար միջնորդում՝ այնպես, ինչպես միջնորդում էր մեկ այլ բանտարկյալի համար, որ արդեն 10 տարի է նստած էր«Շուշին հայերին հանձնելու» համար։

Հայաստանից ազատված նախկին ռազմագերիների դեմ հետապնդումները դադարեցնելու մասին մեր՝ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևին հասցեագրված նամակին պատասխան այդպես էլ չստացանք։