Ինչ է մանկությունը․ Օլիվերը, պիոներներն ու սքաութները

Հոդված՝ «Օլիվեր Թվիստը» և փիլիսոփաները

Հեղինակ՝ Վարդան Ջալոյան, մշակութաբան

Չառլզ Դիքենսը հատկապես հիշվում է իր մանկական կերպարների համար: Նրա «Օլիվեր Թվիստը» առաջին վեպն էր, որտեղ գլխավոր հերոսը երեխա է: Դիքենսը հատկապես խորաթափանց է մանկական աշխարհընկալման մեջ: Այստեղ նա առաջիններից էր:

Դիքենսյան ժամանակներում երեխայի նկատմամբ բարեհաճ վերաբերմունքը հազվագյուտ բան էր: XIX դարի սկզբին երեխաներին դեռ դատում էին քրեական դատարանները, և կարող էին 13 տարեկան երեխային կախել մանր գողության համար: Զուր չէ, որ վեպում բազմիցս կրկնվում է այն միտքը, որ Օլիվերը կյանքը կավարտի կախաղանի վրա: Դիքենսյան ժամանակներում հիմնական մանկավարժական տեխնոլոգիան «երեխայի ոգին կոտրելն» էր, որը, սակայն, չի աշխատում Օլիվեր Թվիստի դեպքում:

XIX դարի սկզբին հազարավոր երեխաներ աշխատում էին հանքերում և բամբակի ֆաբրիկաներում և մահանում ծանր պայմաններից՝ թերասնումից, հիվանդություններից և այլն: Ծեծը դպրոցներում, նույնիսկ բարձրաշխարհիկ երեխաների համար, նույնքան ընդունելի էր, որքան Տեր Թոդիկի դպրոցում: Կարծես թե Դիքենսը հասկանում է ծեծի մեջ առկա սադիստական սեռականությունը: Դիքենսին ֆիզիկական բռնությունից ոչ պակաս զայրացնում էր հոգեկան բռնությունը դպրոցում և նրա կերտած ուսուցիչների կերպարները համարյա առանց բացառության բացասական են:

Այս տեսակետից Դիքենսի «Օլիվեր Թվիստը» այն շրջադարձային կետն է, երբ սկսվում է ձևավորվել ժամանակակից արևմտյան մոտեցումը երեխային և մանկական աշխարհին:

Կա մի ստերեոտիպ, որ Հայաստանում երեխային և մանկական աշխարհի նկատմամբ մոտեցումները գրեթե նույնն են, ինչ Արևմտյան մոտեցումներըը: Հայաստանում մանկական աշխարհի մասին պատկերացումները մասամբ գալիս են ավանդական ագրարային բարքերից, մի զգալի մասը՝ մանկության սովետական մոդելից: Ավելորդ չէ, այս վերջին մոդելը համեմատել արևմտյան մոտեցումների հետ:

Ժամանակակից արևմտյան հասարակությանը հատուկ է այն պատկերացումը, որ մանկությունը փակ աշխարհ է և երեխային հարկավոր է հեռու պահել չափահաս մարդկանց խնդրահարույց, հաճախ դաժան կյանքից: Մանկության սովետական պատկերացումը ճիշտ հակառակն էր. երեխան ընկալվում էր որպես գործընկեր, երեխաները ակտիվորեն ներգրավված էին չափահաս կյանքում: Երեխաների և չափահասների աշխարհները չունեին հստակ սահման: Սովետական մանկավարժական տեխնոլոգիաները ստեղծվել են ի հեճուկս Արևմուտքի, ընդեմ մանկության աշխարհի ինքնավարության, որ այդպես հիանալի արտահայտված է Լյուիս Քերոլի հեքիաթներում: Եթե Արևմուտքում մանկության աշխարհը հոգատար կերպով առանձնացվում էր չափահասների աշխարհից, ապա Խորհրդային Միությունում երեխաների աշխարհը միաձուլված էր չափահասների աշխարհի հետ, որ դրսևորվում էր, մասնավորապես, անկախ տարիքից, հասարակության բոլոր անդամների համար ծեսերի, խորհրդանիշների եւ կառույցների ընդհանրությամբ: Դա կարելի է բացատրել խորհրդային համակարգի ուտոպիական ծագումով, որի հիմքում ընկած էր «նոր մարդու» ձևավորումը: Հասարակությունը, իշխանությունը ներխուժում են մանկության աշխարհ, որպեսզի այն ձևափոխեն համապատասխան իդեալի, և կարևոր չէ, թե այդ իդեալը կոմունիստական է, թե՝ ազգայնական, ինչպես ժամանակակից Հայաստանում, կրոնական, ինչպես Իրանում և այլն: Այդ հասարակություները համարում են, որ հարկավոր է ստեղծել համապատասխան մանկավարժական տեխնոլոգիաներ, որոնք կենթարկեն մանկության աշխարհը համապատասխան իդեալներին, այստեղից այդ տեխնոլոգիաների նմանությունը իհեճուկս գաղափարական տարբերությունների: Ըստ էության դա վերադարձ էր այն մանկավարժական տեխնոլոգիաներին, որ հատուկ են եղել ավանդական հասարակություններին:

Ավանդական հասարակություններում, ի տարբերություն արդյունաբերական հասարակությունների, երեխան անմիջականորեն ներգրավված է չափահասների առօրյա կյանքին, կիսում է նրանց հոգսերը, օգնում աշխատանքում և այլն: Երեխաներին վաղ մանկությունից շարունակաբար սովորեցրել են պատասխանատու մասնակցություն ունենալ հասարակական կյանքում, միեւնույն ժամանակ հաշվի առնելով նրանց աշխատանքային և մտավոր հնարավորությունները: Սա տրամագծորեն հակառակ է ժամանակակից արևմտյան հասարակությունների մոտեցմանը, որտեղ երեխան բացառված է չափահասների հասարակական, տնտեսական և մշակութային կյանքից, ոչ ոք չի ասում. բալիկ ջան, հյուրերի համար կարտասանե՞ս: Մյուս կողմից քաջալերվում են երեխայի ամեն մի առաջընթաց, անկախ նրա գործնական նշանակությունից:

Երեխայի նկատմամբ նոր վերաբերմունքը Արևմուտքում ձևավորվեց ավանդական հասարակություններից արդյունաբերականի անցման փուլում, երբ մանկությունը դառնում է առանձին աշխարհ, իր սեփական գրականությամբ, տարածությամբ և նյութական աշխարհով: Սկսած տասնիններորդ դարի առաջին կեսից, սկսում է ձևավորել մանկության այն կոնցեպտը, որ բնորոշ է ժամանակակից ազատական ​​եվրոպական հասարակություններին: Պայմանականորեն, այն կարելի է բնութագրել որպես «ռոմանտիկ», քանզի հենց ռոմանտիզմն է տվել մանկության պատկերը իբրև անմեղության ժամանակ, երեխան իբրև հրեշտակ, որ իջել է երկնքից: Երեխային սկսեցին վերագրել հնարավորություններին, որոնք ենթադրաբար, մարդը անխուսափելիորեն կորցնում է չափահաս դառնալիս: Այժմ կյանքի գագաթնակետը համարվում է սրբության լուսապսակով շրջապատված մանկությունը, իսկ հետո կյանքը գլորվում է զառիվայր, քանզի չափահասը խրված ամենօրյա ունայն իրարանցումներում և հոգսերում, անխուսափելիորեն մոռանում է խիճը և բարոյական չափանիշները: Չափահաս մարդը գտնում է ինքն իրեն մանկությունը վերագտնելու միջոցով:

Երեխայի համար մեծահասակների աշխարհը ձանձրալի է, լի հիասթափություններով և վշտով, մանկության աշխարհը չափահասի համար ներկայանում է ազատության, երջանկության և անմեղության կորուսյալ դրախտ, ուտոպիա: Ռոմանտիկների ստեղծած այս պատկերացումը հետևանք էր լուսավորական գաղափարախոսության քննադատության, հատկապես ռացիոնալության և բանականության բացարձակացմանը: Հիասթափությունը բանականության միջոցներով կառուցել արդար հասարակության առաջ բերեցին նոր արժեքներ՝ անմեղության, պարզության, անփորձության իդեալականացմանը, որի մարմնավորումը երեխան էր: Չափահասությունը, որ դիտվում էր որպես անհատականության ձևավորման ընթացք, դառնում է նրա փլուզման ժամանակը:

Մանկության այս պատկերացումը արվեստում և գրականության մեջ բերեց նոր պատմություններ և նոր կերպարներ, ստեղծեց նյութական մշակույթի նոր ոլորտ, սկսած խաղալիքներից մինչև մանկական կահույք: Այս ընթացքի մեջ հատկապես կարևոր է վիկտորիանական շրջանի գրականությունը, որի լավագույն օրինակներից է Չարլզ Դիքենսի «Օլիվեր Թվիստի արկածները»: Այդ գրականությունը լի էր անմեղ երեխաների կերպարներով, ովքեր անցել սարսափելի տառապանքների միջով, բայց չեն կորցրել իրենց անմեղությունը: Վիկտորիանական շրջանի նկարչությունը՝ Ջ. Միլլե, Ջ Ռեյնգոլդս, Թ. Գեյնսբորո տալիս է երեխաների կերպարներ, որոնք ապաժամանակային են, հավերժական մանկության մարմնացումներ, երեխա-հրեշտակի կերպարներ:

Մանկական նյութական մշակույթի պսակը հանդիսացավ «մանկական սենյակը», տարածություն, որ պետք է զատեր մանկական աշխարհը մեծահասակների աշխարհից, նվազագույնի հասցներ նրանց միջև շփումը: Նույն գործառությունը ունեն խաղալիքները, մանկական հագուստը, կահույքը և այլն: Վիկտորիանական դարաշրջանի ծնողները վախենում էին, որ երեխայի անմեղ բնույթը մահացու վտանգ է սպառնում և մանկական իրերի միջոցով ձգտում էին հեռու պահել փչացած աշխարհի ծուղակներից: Մանկական սենյակը մանկության ապաստարան էր:

Մանկությունը դառնում է երկար և պաշտպանված: Չափահասը պետք է պահպանի իր մեջ երեխային հատուկ որակները՝ անաղարտությունը, անմեղության, մերձությունը Աստծուն: Ամփոփելով, կարելի է ասել, որ հիմա ոչ թե չափահասը հետաքրքիր է, որպես երեխայի հնարավորություն, այլ՝ երեխան որպես չափահասի հնարավորություն: Ուտոպիան անցյալում է իբրև մանկության կորուսյալ դրախտ:

Սովետական մանկական գրողները շուռ տվեցին վիկտորանական շրջանի մանկական գրականության սկզբունքները: Եթե անգլիական մանկական գրողները իրենց գրքերում ստեղծում էին կախարդական երկրներ, ապա սովետական գրողները ցույց էին տալիս այդ ֆանտազիաների անհեթեթությունը և ավելորդությունը ուտոպիան իրականության վերածող հասարակարգում: Հեղափոխությունը կառուցում է նոր աշխարհ, որի շինարարությանը պետք է մասնակցեն բոլորը, այդ թվում՝ նաև երեխաները: Ինչպես կրոնն է օփիում չափահասի համար, այնպես էլ կախարդական հեքիաթն է սփոփանք աշխարհից հեռու մանկան համար: Սա վերադարձ էր երեխայի մասին «մինչռոմանտիկական» («մինչլիբերալ») պատկերացումներին: Երեխայի համար կրկին անհրաժեշտ դառձավ շուտ դառնալ չափահաս սոցիալիստական շինարարությանը մասնակցելու համար: Մանկությունը ափսոս չէր, մելամաղձով այն հիշելը՝ բուրժուականություն: Երեխան «մատերյալ» էր «նոր մարդ» կերտելու համար:

Նոր աշխարհի համար հարկավոր էր նոր գրականություն, ինչպես չափահասների, այնպես էլ՝ երեխաների համար: Ընդ որում այդ երկու գրականությունների միջև սահմանը հեղհեղուկ էր: Մանկական գրականությունը պետք է լիներ դաստիարակչական, պետք է տար օրինակներ, կերպարներ որոնց պետք էր նմանվել՝ այն հերոսական գրականություն էր: Կառուցվածքով մանկական գրքերը չէին տարբերվում չափահասների համար գրրված գրքերից, հավանաբար միայն հերոսի տարիքով, ավելի պարզ շարադրանքով և այն: Մանկական հերոսները գործում էին ինչպես չափահասները. հաղթահարում էին իրենց, տքնաջան աշխատում էին, պայքարում թշնամիների դեմ, կատարում հերոսական արարքներ և ժամանակ-առ ժամանակ հերոսաբար զոհվում: Կառուցվածքային առումով դրանք կամ հերոսական միֆեր էին, կամ՝ «վարք սրբոց»: Հայաստանյան ազգայնական դաստիրակչական գրականությունը ևս հետևում է այդ սխեմային. հիշենք «Սասունցի Դավիթի» էկրանացումը, երբ փոքրիկ Դավիթը նույնանում է էպոսի հերոսի հետ: Այդ պատճառով ճիշտ չէ համեմատել այդ գրականությունը արևմտյան մանկական գրականության հետ, «Օլիվեր Թվիստը»՝ Խաժակ Գյուլնազարյանի վեպերի, կամ «Սասունցի Դավիթ» էպոսի հետ. նրանց հիմքում մանկության տարբեր ըմբռնումներ են ընկած: Երեխա-հերոսի գաղափարը մերժող Արևմտյան լիբերալ հասարակության տեսակետից Պավլիկ Մորոզովի արարքը նողկալի է, նա պարզապես հայրասպան է:

Սովետական մանկությունը անցնում էր պիոներական կազմակերպությունում, արևմտյանը՝ սքաուտական: Հետաքրքիրն այն է, որ պիոներական կազմակերպությունը ծագել է սքաուտական շարժումից. նույնիսկ «եղիր պատրաստ-միշտ պատրաստ» լոզունգը վերցված է սքաուտներից: Բայց սքաուտական կազմակերպությունը ապաքաղաքական էր, այն ոգեշնչված էր վիկտորիանական շրջանի արկածային գրականությունից: Պիոներական շարժման առաջին ղեկավարների տեսանկյունից սքաուտները «հնդկացիներ» են խաղում, իսկ պիոներները լուրջ գործով են զբաղված՝ սոցիալիստական շինարարությամբ: Լիբերալ տեսանկյունից՝ ինչպես «մուզիկանտ չզբաղվել պոլիտիկա», այնպես էլ՝ «երեխա չզբաղվել պոլիտիկա»: Բնութագրական է, որ սքաութ դառնալու համար պահանջվում էր ծնողների համաձայնությունը, իսկ պիոներ դառնալու համար՝ ոչ: Ավանդական ագրարային հասարակություններում երեխան պարզապես չափահասի փոքրացված մոդելն է, պիոներական կազմակերպությունը՝ կոմունիստական կուսակցության: Պիոներներին սքաուտների զբաղմունքները հիմար էին թվում, մանկական խաղեր, սքաուտները համարում էին, որ պիոներները «խաղում են չափահաս», փոքրիկ բյուրոկրատներ են: Սքաուտները, որ էական է, պացիֆիստներ են, պիոներները՝ հայրենասերներ և միլիտարիստներ:

Սակայն, ինչպես նշեցինք XIX դարի սկզբին Արևմուտքում, մասնավորապես Անգլիայում, երեխաների նկատմամբ վերաբերմունքը միանգամայն այլ էր: Երեխաները դարձան արդյունաբերական հեղաշրջման առաջին զոհերը: Մի կողմից մանկական աշխատանքի անխնա շահագործում, մյուս կողմից՝ սրընթաց ուրբանացման պատճառով քրեական հանցագործությունների աճ: Դա դեսնում ենք «Օլիվեր Թվիստի» առաջին էջերից:

Բոլոր մակարդակներում, ծխական թե քաղաքային հասարակություններում իշխում է նողկալի դաժանությունը: Խորհրդի անդամները, դատավորները, պարզ աշխատողների, օրինակ ծխնելույզ մաքրողը – բոլոր վերևից ներքև, այս կամ այն ​​կերպ են մարդասպաններ են: Ոմանք երեխաներին քաղցով են տանջում, ով պատրաստ է ծեծել մինչ ի մահ, ով պատրաստ է առաջին չնչին մեղադրանքներով նրանց ուղարկել բանտ: Ամեն ոք, ով ունի նույնիսկ չնչին հնարավորություն տանջել իրեն նմանին, չի հապաղում օգտագործել այն, կամ ծաղրել նրանց, ովքեր թույլ են ու իրավազուրկ: Չարագործները բազմաթիվ են և ամենուր:

Եթե հարցնենք. Իսկ ովքե՞ր են այս մղձավանջի իրական ճարտարապետները, ապա Դիքենսի պատասխանը կարող է զարմացնել՝ փիլիսոփաները:

Օրինակ. երկրորդ գլխում նկարագրվում է «բարեսիրտ լեդի Մեննի «երեխաների ագարակը»», որտեղ «տասից ութ և կեսի դեպքում նրանք հիվանդանում էին քաղցից ու ցրտից, կամ լքվածության հետևանքով ընկնում էին կրակի մեջ ու վառվում, և կամ դիպվածով խեղդամահ լինում»։ Այդ կինը « յուրաքանչյուր երեխայի համար շաբաթական ստանում էր յոթ և կես պեննի։ Շաբաթը յոթ և կես պեննիով կարելի էր բավականին լավ սնունդ տալ երեխային։ Ավելին․ այդ գումարով կարելի էր նույնիսկ ծանրաբեռնել նրա ստամոքսը։ Բայց պառավը փորձառու էր և իմաստուն։ Նա ուներ շատ ճշգրիտ ըմբռնում, թե ինչն է լավ երեխաների համար և ինչը օգտակար՝ իր համար։ Հետևաբար, շաբաթական թոշակների մեծագույն մասը նա հատկացնում էր իրեն, պակասեցնում էր աճող ծխական սերնդի համար սահմանված արդեն իսկ քիչ սնունդը և զրկում նրան իր գոյությունը պահպանելու ամենաէական պահանջներից։ Այս բոլորը մի անգամ ևս հաստատում էին այն, որ նա մի չափազանց հայտնի և փորձված փիլիսոփա էր»։

Մեծ փիլիսոփաներ են նաև այն հանձնաժողովի անդամները, որոնք որոշում են, թե ուր ուղարկեն Օլիվերին. «Հանձնաժողովի անդամները շատ գիտուն, խորաթափանց, փիլիսոփա մարդիկ էին, և երբ նրանց ուշադրությունը դարձրին աղքատանոցի վրա, նրանք բացահայտեցին այնպիսի իրողություններ, որ հասարակ մահկանացուները չէին կարող հայտնաբերել։ Այսպես, նրանք հայտնաբերեցին, թե աղքատները սիրում են աղքատանոցը, քանի որ դա նրանց համար հասարակաց մի զբոսավայր էր, մի պանդոկ, որտեղ նրանք տարին բոլոր ձրիաբար ստանում էին նախաճաշ, ճաշ և ընթրիք։ Դա մի դրախտավայր էր, ուր ամեն ինչ խաղ ու պար էր, առանց աշխատանքի հոգսի» [երկրորդ գլուխ]:

Եվ ընդհակառակը, այն դատավորները, որոնք պարսավեցին անսիրտ չինովնիկին, որի պատճառով մարդ էր մահացել, վատ փիլիսոփաներ են. «― Դատավորները, ― ասաց միստր Բամբըլը գավազանը պինդ բռնելով, ինչպես սովորաբար անում էր զայրացած ժամանակ, ― դատավորները անգրագետ, գռեհիկ, քծնող թշվառականներ են։

― Ճշմարիտ է, ― հաստատեց դագաղագործը։

― Նրանց փիլիսոփայությունն ու քաղաքական անտեսությունը սրա չափ էլ չկա, ― ասաց բիդըլը՝ մատներն արհամարանքով չրթացնելով։

― Ավելին չէ, ― համաձայնեց դագաղագործը»[չորրորդ գլուխ]։

Առավել ևս Օլիվերը նույնպես փիլիսոփա չէ. «Չնայած Օլիվերը փիլիսոփաների հսկողության տակ էր մեծացել, այսուհանդերձ նա տեսականորեն ծանոթ չէր այն գեղեցիկ նշանաբանին, որ ինքնապաշտպանությունը բնության առաջին օրենքն է» [տասերորդ գլուխ]։

Երբեմն Դիքենսի ատելությունը «փիլիսոփաների» նկատմամբ կատաղության է հասնում. «Ես կցանկանայի, որ լավ սնված մի փիլիսոփա, որի կերած միսն ու խմած խմիչքը մաղձ են դառնում նրա մարմնի մեջ, որի արյունը սառցի պես սառն է, իսկ սիրտը՝ երկաթի նման կարծր, լիներ այնտեղ և տեսներ, թե Օլիվերը ինչպես էր լափում ճաշի այդ ավելցուկները, որ շունն անգամ արհամարել էր։ Ես կցանկանայի, որ նա ականատես լիներ, թե այդ երեխան ինչպիսի կատաղությամբ էր հոշոտում մսի կտորները և ինչպիսի ագահությամբ կուլ էր տալիս դրանք։ Բայց կա մի բան, որ ես առավել կցանկանայի․ տեսնել այդ փիլիսոփային նույն ճաշը նույնանման պայմաններում ուտելիս»[չորրորդ գլուխ]։

Այն, որ աղքատները, նրանց երեխաները, որբերը սովում են, որովհետև այդ է պահանջում գործնական փիլիսոփայության սկզբունքները. «― Մի՛ս, տիկին, միս, ― պատասխանեց Բամբըլը խստությամբ։ ― Դուք չափազանց եք կերակրել նրան, տիկին, զուր նրա մեջ կերտել եք մի կեղծ սիրտ և արվեստական հոգի, որ վայել չէ նրա վիճակի մարդուն։ Եվ հանձնաժողովի անդամները, միսիս Սովերբերրի, որոնք գործնական փիլիսոփաներ են, կհաստատեն այդ ճշմարտությունը։ Աղքատներն ի՞նչ գործ ունեն սրտի կամ հոգու հետ։ Այն էլ բավական է, որ նրանց թույլատրում են ապրել։ Եթե տղային կերակրեիք միայն խաշիլով, տիկին, այս դեպքը չէր պատահի» [յոթերորդ գլուխ]։

Կամ երբ Օլիվերի նորաթուխ գողական ընկերները նրան թողնում են դժբախտության մեջ և փախչում, նրանք վարվում են ինչպես վայել է փիլիսոփային. «Եվ քանի որ իսկական անգլիացին ամենից առաջ և ամենամեծ պարծանքով կառչում է իր քաղաքացիական և անհատական ազատություններին, հազիվ թե անհրաժեշտ լինի ընթերցողի ուշադրությունը հրավիրել այն բանի վրա, որ Ստահակի և Վարպետ Բեյթսի այսպիսի վարմունքը պետք է նրանց բարձրացներ բոլոր հասարակական գործիչների և հայրենասերների աչքում։ Այդ երևույթը որոշ չափով կարդարացներ նաև նրանց անձնական ապահովության և անվտանգության մասին ունեցած մտահոգությունը, որը հաստատվում, ամրապնդվում է օրենսգրքով և որը որոշ խորիմաստ ու ողջախոհ փիլիսոփաների կողմից ընդունված է որպես բնության բոլոր արարքների, բոլոր գործերի հիմքը։ Այս փիլիսոփաները շատ իմաստուն կերպով բնության օրինաչափությունները դարձրել են տեսություն, բայց նրա իմաստությունն ու հասկացությունը նրբորեն և գեղեցիկ կերպով գովաբանելով հանդերձ, բոլորովին անտեսել են այն ամենը, ինչ կապված է սրտի ազնվության և վեհ զգացմունքների հետ»: Առավել ևս փիլիսոփա է Ֆեյգինը, նրանց շեֆը:

Ի՞նչ փիլիսոփայության մասին է խոսքը: Օրինակ՝ Թոմաս Մալթուսի, որը համարում էր, որ բնակչությունը աճում է երկրաչափական պրոգրեսիայով, իսկ նյութական բարիքները՝ թվաբանական: Մեղավորը աղքատներն են, որ բազմանում են առանց համապատասխան նյութականի և պարենայինի: Պետությունը պետք է դադարի օգնել աղքատներին, որպեսզի նրանց չխրախուսի բազմանալ, ինչը ավելի կմեծացնի աղքատությունը: Դավիդ Ռիկարդոն համարում էր, որ կա սահման աշխատավարձի համար, որից հետո աշխատավորները սկսում են անվերահսկելի բազմանալ և այլն: Ջոն Լոկկը կամ Երեմիա Բենտամը զարգացնում էին «բանական էգոիզմի» տեսությունը: Ըստ Բենտամի մարդիկ ձգտում են ստանալ հաճույք և խուսափել ցավից, որ այն մեր գաղափարների, մեր դատողությունների եւ սահմանումների միակ աղբյուրն է: Կամ՝ ըստ Ադամ Սմիթի յուրաքանչյուրի բանական էգոիզմը աշխատում է ընդհանուր շահի համար և այլն: Այն ինչ անվանում են անգլիական դասական լիբերալիզմ: Նկատենք, որ Դիքենսի ժամանակ արդեն ըմբռնվում էին դասական լիբերալիզմի արատները և նրան փոխարինելու եկավ «սոցիալական լիբերալիզմը», ինչպես փոխվեց երեխաների նկատմամբ վերաբերմունքը:

Դիքենսը դարձավ Մեծ Բրիտանիայի առաջին իսկապես քաղաքային գրողը: Նա կարողացավ փոխանցել պայծառ և կենդանի գույներով Լոնդոնի անցուդարձը, հաղորդել նրա անհանգիստ ռիթմը: Դիքենսի կարեկցանքը աղքատների հանդեպ լեգենդար էր, բայց նա սոցիալիստ չէր, լիբերալ չէր կամ պահպանողական: Նա փիլիսոփա չէր և նրան մեղադրում էին գաղափարազրկության մեջ:

Դիքենսը իր ժամանակի ամենասիրված անգլիացի գրողն էր: Նա ընթերցողին զվարճացնելու տաղանդ ուներ, նրա ոճը մի զարմանալի խառնուրդ էր կատակերգության եւ ողբերգության, կոպտության և զգացմունքայնության: Նա միաժամանակ խստաշունչ ռեալիստ էր և գրոտեսկին հակված ռոմանտիկ։