Շերլոկ Հոլմսը՝ Հրազդանի ձորում

Հոդված՝ Հոլմսը Հրազդանի ձորում

Հեղինակ՝ Արամ Պաչյան, գրող

1.         Աշխարհի Հոլմսը

Եթե աշխարհը դիտարկենք որպես գրական ժանր, այնուամենայնիվ, այն կվերակերպվի գրականությանը և աշխարհին վերանայելու հերթական մի մեկնաբանության: Սակայն այլ տարբերակ չկա, չէ՞ որ խոսքը գրականության միջոցներով աշխարհի համար ստեղծված ամենահայտնի խուզարկու՝ Շերլոկ Հոլմսի մասին է:

 Հոլմսը վերապրեց և շարունակ վերապրում է Կոնան Դոյլին: Այսօր Լոնդոնի Բեյքըր-սթրիթ «աներևույթ» փողոցը իրականության բացարձակ առհավատչյան է, դետեկտիվություն պարականոն ուղենիշը, մտապատկերում` նիհար, բարձրահասակ, ծխով պարուրված բուն մասնագիտությամբ հավանաբար, կամ մոտավորապես կենսաքիմիկոսը` ում միտքը կազմավորվում է միայն այն ժամանակ, երբ վերջապես բացահայտվում է հանցագործության շարժառիթն ու կատարման կենսագրությունը:  Գրականությունը ինչպես Դոն Կիխոտին, Ռոբինզոն Կրուզոյին,  Գուլիվերին և Կանդիդին, այնպես էլ Շերլոկ Հոլմսին արժանիորեն տվել է աշխարհի քաղաքացիության անձնագիր, ազատ տեղաշարժվելու բացառիկ հնարավորություն՝ վերածելով նրան շարունակական մեթոդի: Հավերժական վերադարձի «առասպելը» այլևս Հոլմսի ճակատագիրն է: Անգամ մեծ ցանկության դեպքում հանգացործությունները բացահայտելուց և արդարադատությունը վերականգնելուց հետո Հոլմսին դժվար թե թույլ տան վերադառնալ Բեյքր-սթրիթում գտնվող իր բնակարան, փռվել բազմոցին, զրուցել դոկտոր Վաթսոնի հետ՝ վայելելով նոր լցրած ծխամորճը: Աշխարհը, որպես հանցագործություն պիտի բացահայտվի, ուստի Հոլմսը շարունակում է իր գործը մոլորակի գրեթե բոլոր անկյուններում ստեղծվող տասնյակ վեպերում, պատմվածքներում, ֆիլմերում ու անիմացիաներում:

2.         Հոլմսի աշխարհը

Երբ Կոնան Դոյլը Հոլմսի մասին պատմությունների շարքն ավարտեց նրա մահով ընթերցողները զայրացան և հեղինակին ողողեցին նամակներով: Դրանք ցասումով լի նամակներ էին: Մարդիկ արդարություն էին պահանջում՝ վերակենդանացնել հռչակավոր խուզարկուին և նրան նոր հանցագործություններ բացահայտելու հնարավորություն տալ: 1958 թվականին Հայպետհրատի «Արկածային գրադարան» մատենաշարը լույս ընծայեց՝ «Նոթեր Շերլոկ Հոլմսի մասին» ժողովածուն. մոխրագույն կտորանման կազմով, կենտրոնում դոկտոր Վաթսոնիև Շերլոկ Հոլմսի մատիտանկարն է:

Ինքս սիրելի գրքի ընթերցանության ժամանակ միջնամասերու հանդիպելով «Հոլմսի վերջին գործը» պատմվածքին՝վախճանականության զգացողությունից հուսահատվել էի՝ մտածելով, որ էլ  երբեք չենք հանդիպի: Սակայն պրոֆեսոր Մորիարտիի հետ կենաց-մահու գոտեմարտի բռնված Հոլմսը հայտնվեց հենց հաջորդ պատմվածքում և ամեն ինչ տեղն ընկավ: Կոնան Դոյլը այլընտրանք չուներ քան կյանքի կոչել հազարավոր ընթերցողների հիրավի ազնիվ պահանջը, հետևաբար Հոլմսի արկածները շարունակվեցին: Հոլմսյան պատմությունները եզրափակելով  56 պատմվածքով  և 4 վեպով՝ Կոնան Դոյլը  միայն նոր էր նախասահամանում նրա աշխարհը: Չլիներ ՇերլոկՀոլմսը՝ չէր ծնվի նաևԿոնանԴոյլը: Գրականության պատմության մեջ, սա այն դեպքերից է, երբ հեղինակը՝ կերպարից է սերում, իսկ աշխարհը՝ կերպարից: Եվ այդ աշխարհի անվերջության գաղտնիքը՝ թովչանքն է, Հոլմսի անհատականությունը, նախասիրությունները, հանցագործություններ բացահայտելու պոետիկան՝ Հոլսմի ոչ մի աշխատանքում, այլև հոգեբանության մեջ ոստիկանական ոչինչ չկա: Նա ավելի շուտ պոետ է ու արվեստագետ: Նա կրքոտությամբ սիրում է երաժշտությունը, հատկապես Հայդնին և Վագներին, ինքն էլ հրաշալի ջութակ է նվագում: Ջութակահար Սարասատեի համերգը նրա համար մեծ իրադարձություն է: Խոսակցության մեջ նա հաճախ մեջբերումներ է անում Հորացիոսից, Պետրարկայից, Հաֆեզից, Ֆլոբերից:  Ընդհանրապես նա բարձ րկուլտուրայի մարդ է.  մի քանի գիտական աշխատություններ ունի հոգեբուժության և քիմիայի մասին:

Նրան խորթ չէ նաև փիլիսոփայական մտածողությունը՝ («Նոթեր Շերլոկ Հոլմսի մասին», Երևան 1958թ. «Հայպետհրատ»: Քաղվածքը Կոռնեյ Չուկովսկու առաջաբանից, էջ 14) – ահա անգամ նրա մարմինը, ժեստերը, խորհելու և խոսելու կերպը կազմավորում են մի երկրամաս ուր հարափոփոխ բնակչի գրեթե անհնար է պատկերացնել: Ակադեմիզմը, առեղծվածայնությունն ու վերացականությունը խորթ են Հոլմսին:

Նրա կերպարի քնարականությունը հարադրվում է գիտական մտքի հստակությանը՝ հավասարակշռության մեջ պահելով զգացմունքի և հորինվածքի մեծ տատանումներին: Տալ հավերժական աշխարհի պատրանք, ահա թե ինչով է զբաղված Հոլմսը: Այսօրինակ հավերժությունից  ո՞վ կհրաժարվի: Եվ ուրեմն աշխարհը Հոլմսից հետո ընդամենը Հոլմսի աշխարհն է:

3.         Խուզարկուի հայտնությունը Երևանում

« – Հետքերը չտրորել,- զգուշացրեց նշանավոր խուզարկուն և հանկարծ անձայն ծիծաղեց, ինչպես միայն ինքը կարող էր: Նրան ուղեկցում էին միլիցիայի տեղամասային տեսուչ Սրապը և երիտասարդ, գրավիչ մի կին, որի դեմքը գունատ էր ու թախծոտ: Կինը մեծ ջանքերով էր զսպում արցունքները, վախենալով փչացնել կոպի և թարթիչների բաց մանուշակագույն ներկը: Նկատելով, որ հռչակավոր խուզարկուն լուռ ծիծաղում է, կինը ցնցվեց.

 – Դուք ինչ-որ բա՞ն նկատեցիք, պարոն Հոլմս»:

Այսպես է սկսվում հայ արձակագիր, երգիծաբան, դրամատուրգ Արտաշես Քալանթարյանի՝ «Շերլոկ Հոլմսը Հրազդանի ձորում» կարճ պատմվածքը՝ (Այն զետեղված է «Ինչո՞ւ տրորեցիր ծաղիկները» գրքում` Երևան 1988թ, «Արևիկ»: Արտաշես Քալանթարյանը ծնվել է 1931 թվականի սեպտեմբերի 16-ին Երևան քաղաքում: Հայտնի է իր տասնյակ վեպերով, պատմածքներով, երգիծական ֆելիետոններով: Մահացել է 1991թվականին):

Շերլոկ Հոլմսը հայ գրականության ասպարեզ է մտել դեռ դարասկզբին՝ 1911 թվականին Պոլսում լույս տեսած Երվանդ Օտեանի «Ապտյուլ Համիտ եւ Շեռլոք Հոլմս» պատմա-արկածային վեպով: Օտեանի վեպում Հոլմսը կիրառվում է ավելի շատ որպես կաղապար, որոշակի հանգույցներ թելադրող և իրէությամբ դրանց վրա ներգործող ոչ առաջնայինայլմտաբերվող նյութ, իսկ ահա Արտաշես Քալանթարյանի պատմվածքում՝ գլխավոր գործող անձը, որի շուրջ կառուցվում է ողջ պատմվածքըհենց նշանավոր խուզարկուն է: Հեղինակը Բեյքր-սթրիթից նրան տեղափոխել է Երևան՝ Հրազդանի ձոր, որտեղ դեռ չպարզված հանգամանքներում քեֆ-ուրախության ժամանակ հանցագործություն է կատարվել:

« — Երդվում եմ ծխամորճովս,— ասաց Հոլմսը, բերանից այնքան ժամանակ հեռացնելով ծխամորճը, որ կարողանա արտասանել այդ խոսքերը, – երդվում եմ ծխամորճովս, տիկին, որ ես ստույգ կարող եմ նշել հանցագործության օրը:

— Ինչպե՞ս,— ապշեցի տեղամասային տեսուչն ու գրավիչ կինը: Դուք կռահեցի՞ք: Ուրեմն, ե՞րբ է եղել դա:

 — Դեպքը տեղի է ունեցել մարտի 30-ին,— ձորի քար լռության մեջ արտասանեց խուզարկուն: Տեսուչը գունատվեց նախանձից:

— Ինչ խորաթափանցություն,— մրմնջաց նա,–— ինչի՞ց եզրակացրիք, պարոն:

— Դատարկ բան է, սիրելիս,— անվրդով ասաց Հոլմսը:

— Ահա, տեսնո՞ւմեք, այստեղ, խոտերի վրա ամենուրեք լրագրեր են թափված: Եթե փոքր ինչ ավելի ուշադիր նայեք, կտեսնեք, որ դրանք բոլորն էլ կրում են մարտի 30-ի ամսաթիվը: Եզրակացությունը ծնվում է միանգամից: Դեպքը տեղի է ունեցել մարտի 30-ին: Այդպես չէ՞, պաշտոնակից:

Տեղամասային տեսուչ Սրապը շփոթված մի ոտքից մյուսին հենվեց:

 — Համարձակվում եմ ասել, պարոն Հոլմս, որ դրանք «Երեկոյան Երևան» թերթի համարներենև, ուրեմն, բաժանորդներին են հասել հաջորդ օրը, առավոտյան… Ուրեմն, դեպքը պետք է որ տեղի ունեցած լինի մարտի 31-ին:

Նշանավոր խուզարկուն երկար ժամանակ տարակուսած մեկ լրագրերին էր նայում, մեկ տեսուչ Սրապին և այնպիսի հուզմունքով էր ծխում ծխամորճը, որ նրա դեմքը մի քանի վայրկյան չէր երևում ծխի քուլաների մեջ:

— Հըմ,—ի վերջո փնթփնթաց նա,— ո՞վ կկռահեր: Երեկոյան թերթը` առավոտյան: Սրամիտ է մտածված: Սա վկայում է, որ մենք գործ ունենք կանխամտածված հանցագործության հետ… լավ, շարունակենք:

Այստեղ խնջույքի են հավաքված եղել քառասունութ հոգի: Նրանց հետ է եղել նաև անգլիացի կիսագրազետ մի պատանի` Փոխոս արտառոց ազգանունով:

 — Պողոսն է, Պողոսը, — բացականչեց գրավիչ կինը,— քրոջս տղանէ, անգլիական թեքումով դպրոցում է սովորում: Բայց դուք ինչպե՞ս իմացաք այդ, պարոն Հոլմս:

Հոլմսը ներողամտաբար ծիծաղեց իր անձայն ծիծաղով:

— Դա դժվար չէր իմանալ, տիկին:

Այդ Փոխոսը իր անունը դանակով փորագրել է ահա այս ծառի բնին: Եվ քանի որ հայտնի է, որ մարդիկ պատին կամ ծառին գրում են իրենց աչքերի ուղղությամբ, ապա դժվար չէ եզրակացնել, որ նա կամ պատանի է եղել, կամ լիլիպուտ:

— Ապշեցուցիչէ,—անսքող հիացմունքով բացականչեց թովիչ կինը»:

Հրազդանի ձորում գրեթե ֆարսային իրականության մեջ հայտնված խուզարկուն ում հետ հանցավոր արարքի մանրամասներ են փորձում բացահայտել խորհրդային միլիցիայի ներկայացուցիչ տեղամասային տեսուչ Սրապը և մի «երիտասարդ, գրավիչ կին» Արտաշես Քալանթարյանի պատմվածքում ակնհայտորեն ներկայացված է երգիծաբանական համատեքստում: Ե՛վ բուն հանցանքը, որն իր բոլոր նախանշաններով հանդերձ դեռ ենթադրյալ է. և՛ Հոլմսը ասես կենսուրախ զավեշտախաղի մեջ են: Քալանթարյանը «պատմական» Հոլմսից խիստ շեշտված բաներ պահպանել է: Նրան ճանաչելի դարձնող սիմվոլներից ամենահատկանշականներն են՝ ծխամորճը՝ «Հոլմսի գլուխը կրկին մի քանի վայրկյան կորավ ծխամորճից ելնող խիտ ամպերի մեջ»:

ձեռնափայտի մասին հիշողությունը՝ «—Երդվում եմ ձեռնափայտովս, որ մոռացել եմ հետս բերել,— վշտացած ասաց խուզարկուն,— որ սա ամենամութ գործն է իմ հետախուզական գործունեության մեջ»:

դոկտոր Վաթսոնի անվան հիշատակումը՝ «— Ա՜հ,— բացականչեց Հոլմսը: Ինչո՞ւ ինձ հետ չէ դոկտոր Վաթսոնը, որ հայհոյեր երկուսիս փոխարեն»:

Թվում է նշանները ոչ միայն ճանաչել են տալիս Հոլմսին, այլ և ոգեկոչում են այն փառահեղ անցյալը, որ գրվել է նրա խառնվածքը ջրի երես հանող այս ինքնատիպ դեկորներով: Խաղի, աբսուրդի և երգիծանքի ճնշման տակ պատմվածքը ազատագրվում է հոլմսյան բացահայտումների տրամախոհական լարվածությունից, նաև մելամաղձության եղանակից, որը Հոլմսի ներաշխարհի երևելի մասն է:

Ինչ խոսք նաև իր սրամտությամբ հայտնի խուզարկուն, այնուամենայնիվ, Քալանթարյանի պատմվածքում ամբողջովին տրվում է humour noir-ի ամենաթողությանը՝ «Լսվեց սրտակեղեք մի ճիչ, ընկնող մարմնի ձայն և ահասարսուռ մի հեկեկոց: Հոլմսը և Սրապը շրջվեցին անմիջապես: Նշանավոր խուզարկուն ձեռքը տարավ դեպի ատրճանակը, բայց ոչ ոք չկար: Միայն ջահել ու գրավիչ կինն էր ծնկել գետնին, նախապես ոտքերի տակ լրագիր փռելով:

— Բայց իմ ամուսինը, իմ ամուսինը, որտե՞ղ է նա: Տվեք ինձ իմ ամուսնուն,—հեծկլտում էր նա: Օ՜, մի՞թե սա նրա ազնիվ արյուննէ:

— Բայց դա խոճկորի արյունէ, տիկին,—անգլիական նրբավարությամբ նկատեց Հոլմսը:

— Իսկ դուք արյան խմբերը ստուգե՞լ եք,—պոռթկաց դժբախտ կինը,— գուցե համընկնո՞ւմ են:

Գուցե ձեզ միայն թվո՞ւմ է: Գուցե մյուս` ձեր ասածոչխարիարյուննէիմամուսնունը: Օ՜, իմ հեզ գառնուկ, որտե՞ղ ես դու: Պարոն Հոլմս, գթացեք ինձ, գտեք իմ ամուսնուն սպանողին, չէ՞որ դուք Հոլմսն եք:

— Բայց նախ հարկավոր է ձեր ամուսնուն գտնել, տիկին,—ասաց նշանավոր խուզարկուն,— և հարկավոր է գտնել նրա մյուս ընկերներին»:

4.         Գրական աշխարհն առանց Հոլմսի

19-րդ դարում որոշակի արձակի որոշակի կանոններով ստեղծված Շերլոկ Հոլմսը ժամանակների փոխոփություններին համընթաց, իր հետ վերցնելով եղած ու չեղած նոթերի ողջ տրցակը՝ աստիճանաբար նորովի է սահմանվում՝ լքելով գրական աշխարհիմայրական տարածքը: Արտաշես Քալանթարյանի «Շերլոկ Հոլմսը Հրազդանի ձորում» պատմվածքը այդ բնական տարածությունից դեպի նոր տարածություն անցման ակնթարթի, այդ երկուսի արանքում գցված կամրջի առարկայացումն է: Ընդամենը մեկ հարվածով, հատվում է Հոլմսին գրականությանը կապող պորտալարը և նա արդեն կինոյի տարածքում է: Խուզարկուն արդեն պատկանում է կինոյի աշխարհին՝

 «— Կա՛նգառ,— այդ վայրկյանին լսվեց ահեղագոչ մի ձայն: Սրապը քարացավ տեղում ու ետ նայեց: Հոլմսն ու գրավիչ կինը ևս վախեցած շրջվեցին դեպի ձայնը: Վազելով նրանց էր մոտենում կարճահասակ, գիրուկ մի մարդ` ծանր հևալով և վանդականախշ թաշկինակով սրբելով ճակատի քրտինքը.

— Կա՛նգառ, – գոռաց նա կրկին: Այդ ի՞նչ եք անում, ի՞նչ եք ձեզանից բաներ հնարում: Դու ի՞նչ ես չափազանցնում,— բղավեց նա կնոջ վրա: Ի՞նչ ես ողբերգություն խաղում: Ո՞վ է տեսել, որ կինը այդքան սրտանց լաց լինի կորած հարբեցող ամուսնու համար:

Ձևականորեն մի քիչ թնկթնկա, հերիքէ: Դուք, ընկեր Եղոյան,— ասաց նա, դիմելով Հոլմսին,— հոյակապեք, այդպես էլ կշարունակեք: Իսկ ձեզ, ընկեր Նազարյան, ո՞վ է թույլ տվել սցենարից դուրս խոսքեր ասել: Զազրախոսել բառն այստեղ կա՞… կածառերը ջարդել, կանաչը տրորել, արձանը հաշմել…

— Դե, էդ բոլորը առանց զազրախոսել ու կլինի՞,—նեղացած ասաց Սրապը,— բա էլ որտե՞ղ մնաց դերասանի ստեղծագործական ինքնուրույնությունը, ընկեր ռեժիսոր:

 — Վերջ տուր քննադատությանը, — բղավեց ռեժիսորը,— ժողովում չես: Նա ուժգին ծափ տվեց ու գոռաց.

— Ուրեմն՝բոլորը սկզբից: Ուշադրություն…Գնացի՜նք…

— Վախ, վա՜խ,—հայերեն հառաչեց անգլիացի նշանավոր խուզարկուն»: