Ֆեմիգրացիա․ արտագաղթած կանայք՝ Հայաստանի մասին

Քնար Խուդոյան

2015 թվականի դեկտեմբերին ես մասնագիտական դասընթացների հրավեր ստացա «Ազատություն» ռադիոկայանից։ Այդ առաջարկը համարեցի ոչ միայն հիանալի հնարավորություն մասնագիտական առաջընթացի համար, այլև առիթ՝ առ ժամանակ հեռանալու հայրիշխանական հայաստանյան հասարակությունից։ Որպես հետազոտության թեմա ես ընտրեցի Հայաստանից կանանց արտագաղթը։ Հարցազրույցներ վարեցի Հայաստանից արտագաղթած կանանց հետ, քանի որ կարծում էի՝ դրսում բնակվելու հանգամանքը հայաստանյան հասարակության մասին ազատ խոսելու ինքնավստահություն և պաշտպանվածություն կտար նրանց:

Արտագաղթի վերաբերյալ լրագրողական նյութերում կանայք հիմնականում դիտարկվում են կամ իբրև անձինք, ովքեր երեխաներով են զբաղվում այն ընթացքում, երբ ամուսիններն արտագնա աշխատանքի են մեկնում, կամ արտասահմանում աշխատող ամուսինների մոտ են մեկնում՝ ընտանիքը վերամիավորելու նպատակով։

Իրականում արտագաղթում են նաև կայանք։ Ընդ որում՝ վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ միայնակ, կրթված կանայք ավելի հաճախ արտագաղթում են զարգացած երկներ։

Այս միտումն ինձ տեսանելի էր նաև Հայաստանում․ տեսնում էի կին համալսարանավարտների, ովքեր փնտրում են ուսման հեռանկարներ Եվրոպայում, ամուսնալուծված կանանց շրջանում, ովքեր փորձում էին ամուսնանալ օտարերկրացիների հետ և հեռանալ։ Կանանց այդ փնտրտուքներին մղում է ոչ միայն ուսման ծարավը, այլև պարզապես հեռանալու ցանկությունը։

Հետազոտության ընթացքում հանդիպել եմ ու զրուցել եմ Հայաստանից հեռացած 10-ից ավելի կանանց հետ, որոնցից 4֊ի հետ զրույցներն ընդգրկել եմ տեսանյութում։ Նրանք Հայաստանից հեռացել են տարբեր պատճառներով․ երկուսն ամուսնալուծված էին, մեկն ուներ երեխա, երկուսը գնացել էին կրթությունը շարունակելու։

Զրուցակիցներս հայաստանյան խնդիրների մասին խոսում են մտահոգությամբ, սակայն նաև որոշակի հեռավորություն պահելով՝ կարծես հստակ գիտակցելով, որ այդ խնդիներն անձամբ իրենց այլևս չեն վերաբերվում։

Ապագա մայր

Կանանց իրավունքների պաշտպանությամբ զբաղվողների պնդմամբ՝ աղջկա և տղայի անհավասարությունը Հայաստանում սկսում է մանկությունից, սակայն, անգամ եթե աղջիկ երեխային ընտանիքում սիրում են «արքայադստեր պես», նրա նկատմամբ ճնշումներն ու սահմանափակումներն ավելանում են տարիքի հետ մեկտեղ։

Միա, 30 տարեկան, բնակվում է Ֆրանսիայում․

«Որոշ ընտանիքներում տղա երեխաներին հայհոյանք են սովորեցնում, նա սկսում է հայհոյել, բոլորը ուրախանում են, ծափ են տալիս, ես իմաստը չեմ հասկանում դրա»:

Տիգրանուհի, 35 տարեկան, բնակվում է Գերմանիայում

«Տղային փայփայում են, քանի որ նա գերդաստանի շարունակողն է։ Իսկ աղջկան մեծացնում են որպես ապագա ծննդաբեր»։

Գրեթե բոլոր զրուցակիցներս անդրադառնում են հետևյալ թեմային․ Հայաստանում 20 տարեկանից հետո «ահագնանում» է ամուսնանալու հրամայականը։ Ամուսնանալու նպատակն էլ անխոս համաձայնեցված է, այն մեկն է՝ սերունդ տալ։ Որոշ կանայք Հայաստանում ամուսնանում են՝ չդիմանալով հանրային ճնշմանը։ Փորձված այս մոդելից որևէ շեղում համարվում է «աննորմալություն», իսկ «շեղված» կինը՝ անկախ նրանից իրեն երջանիկ է զգում, թե ոչ՝ «անհաջողակ»։ Կանանցից նաև որոշակի բարոյական կերպար են ակնկալում՝ չծխել՝ գոնե հրապարակավ, ուշ ժամերին դրսում չլինել, պահպանել կուսությունը մինչև ամուսնանալը։ Ինչևէ, այս չգրված վարքականոնը իրականում արհեստական է ու կեղծ, քանի որ դրա վրա կարելի է «աչք փակել», եթե կինը հարուստ է, հայտնի է կամ բարձր պաշտոն ունի։ Ի դեպ, հարստությունը և բարձր պաշտոնը հիմնականում տալիս/ժառանգում/ապահովում են տղամարդիկ։

Ինչ է ուզում կինը

Նախնապես որոշված ճանապարհից «շեղվել» կնոջը խանգարում են իրենից ակնկալիքի հստակությունն ու անբեկանելիությունը․ նա չի էլ մտածում՝ իսկ ի՞նչ եմ կյանքից ուզում ես։

Արուս. «Հայաստանում դու ամեն օր պատասխանատվություն ես զգում ամեն քայլի համար, ամեն օր ինչ֊որ նոր բան ստեղծելու համար։ Երբեք չես ասում ՝ ես ուզում եմ մի պահ կանգնել, որոշել՝ որ ուղղությամբ գնալ։ Այդ հապճեպությունը շատ ժամանակ կարող է սխալ քայլերի բերել»:

Միա. «Արհեստականություն կար Հայաստանում։ Դու պետք է գոնե մի քիչ քեզ նենց պահեիր, որ հասարակությունն էս չասի, էն չասի, քո ընտանիքը չամաչի»։

Լիլիթ, 26 տարեկան, սովորում է Մեծ Բրիտանիայում

«Սոցիումի կարծիքով են պայմանավորված կնոջ գործողություններն ու անգամ ցանկությունները»։

Հայաստանում կնոջը համարձակ լինել խանգարում է նաև որևէ պաշտպանության միջոցների բացակայությունը։ Ցանկացած համարձակ քայլ ենթադրում է սխալվելու հավանականություն։ Հայաստանցի կինը գիտի, որ անհաջողության դեպքում նա, հավանաբար, որևէ պաշտպանություն չի ստանա։ Նա պաշտպանված չէ պետական կառույցների, իր ընտանիքի կամ հարազատների կողմից։ Բացի դա, այլ կանանց կողմից սոլիդարություն էլ ակնկալել գրեթե չի կարող։ Ստացվում է՝ խելամիտ է լռելը։

Միա․ «Օրինակ, բաժանությունից հետո, կնոջ կյանքն ավարտված է, վերջ։ Իսկ տղամարդու կյանքում՝ ոչինչ էլ տեղի չի ունեցել։ Ոչինչ չի կպնում նրա կյանքի ընթացքին»։

Նունե, 43 տարեկան, բնակվում է Չեխիայում․ «Այստեղ՝ Չեխիայում, եթե կինն ընտանեկան բռնության է ենթարկվել և դիմել է ոստիկանության, նրա բողոքին անլուրջ չեն վերաբերվում։ Եթե ամուսինը ծեծել է կնոջը, նույնիսկ կարող են որոշում կայացնել, ինչ֊որ կիլոմետր սահմանել, որ ամուսինը չմոտենա ընտանիքն։ Իսկ Հայաստանում ոստիկաններն ասում են՝ ուրեմն մի բան սխալ ես արել, մի սիլա էլ տվել ա։ Ինչո՞ւ ես ձեր ընտանեկան հարցը այստեղ բերել»։

Կնոջ ստորադասումը հասարական երևույթ է․ այն պայմանավորված չէ բնությամբ, սակայն խնդրի սոցիալական լինելը դրա լուծումն ավելի հեշտ չի դարձնում։ Սոցիալական կարծրատիպերը վերարտադրվում են ընտանիքում, դպրոցում, մեդիայում, և կնոջ ստորադասման հետադիմական ընկալումն ամրապնդելու համար նույնիսկ հղում է կատարվում կեղծ գիտությանը, օրինակ, ասվում է, թե կինը տղամարդուց քիչ բաժին ունի ապագա երեխային փոխանցվող գեների մեջ, կինը չի կարող լողանալ դաշտանային օրերի ժամանակ, կնոջ ուղեղն ավելի փոքր է, քան տղամարդունը և այլն։

Նունե․ «Ես որ ամուսանում էի, իմ մայրը մի բառ չխոսեց ինձ հետ, թե ինչ պետք է լինի [ամուսնական գիշերը]։ Դա շատ մեծ սխալ էր, շատ մեծ սխալ։ Իրենք մտածում են՝ աղջկան կույս պահեն, որ կարմիր խնձոր ուտեն։ Մնացածը կարևոր չէ։ Այստեղ երեխաները սեռական դաստիարակության լուրջ դասընթաց են ստանում։ 15 տարեկանից երեխաներին տալիս են հակաբեղմնավորիչներ, որ նրանք չհղիանան»։

Բացի սեռական կրթության բացակայությունից, Հայաստանում կանայք մեկ այլ խնդիր ունեն․ նրանք չեն դիմում հոգեբանական աջակցության: Կնոջ իրավունքների հարցը թերևս սկսվել է քննարկվել, բայց առավել հաճախ կնոջ ֆիզիկական բռնության չենթարկվելու իրավունքի տեսակետից։ Կնոջ հոգեկան տառապանքներն այդքան էլ չեն մտահոգում հանրությանը։

Լիլիթ․ «Հայաստանում կինը չի գնում հոգեբանի մոտ։ Չի հասկանում իր իրավիճակը։ Հաճախ իր պրոբլեմների մասին պատմում է ինչ֊որ մեկին, որին ճանաչում է։ Հետո իր անձնական պատմությունը սաղ աշխարհին պատմում են»։

Կանանց ազատությունների ոտնահարումը զուտ հայաստանյան երևույթ չէ։ Պատմականորեն կնոջ հպատակեցումն այնքան հին է, որքան քաղաքակրթությունը և պետությունը։ Կինը հպատակեցվել է մասնավոր սեփականության ի հայտ գալու հետ․ առաջացել է ունեցվածքը և դա ժառանգելու հարցը, որտեղ հաղթել է հոր կողմը։ Ինչևէ, կնոջ ազատությունները չեն վերականգնվել նաև կումունիստական հասակարգերում։

Օրինակ՝ սոցիալիստական Հայաստանում, թեև կանանց տրվել են որոշ իրավունքներ, նրանց կրթություն ստանալն ու աշխատելը խրախուսվում էր, սակայն միևնույն ժամանակ կանայք շարունակում էին մնալ երեխաների հիմնական դաստիարակողն ու ընտանիքի խնամողը։ Անկախացումից հետո Հայաստանում կնոջը տրվում է ընտանիքի և հայկական արժեքների/օջախի պահպանողի դերը։ Տղամարդու կարևորությունն ամրապնդվել է նաև ղարաբաղյան պատերազմի արդյունքում։

Լիլիթ․ «Գավառականություն է ասել, որ Հայաստանում կանայք անազատ են, իսկ Եվրոպայում՝ ազատ։ Ամեն երկրում էլ ճնշումներ կան, քանի որ մենք գործ ունենք համակարգերի հետ։ Հայաստանում ճնշումները անձակենտրոն են և բխում են բարոյական արժեքերից, Անգլիայում դրանք համակարգային են ու լեգիտիմացված։

Արուս․ «Հաճույքի մոտեցումը մի քիչ այլ է Հայաստանում։ Դա ամենապարտադիր բանը չէ, որ պետք է կինն անի, քանի որ կան այլ բաներ, որոնց մասին նա պետք է մտածի։ Դրանք են գալիս առաջինը։ Եթե որոշում ես մի բան անել զուտ քեզ հաճելի լինելու համար, որոշ բաներից պետք է ազատվես, որոշ բաներ պետք է արհամարհես։ Քանի որ կա հետևյալ միտքը՝ «ախր ես գնացի իմ հաճույքի հետևից, բայց ես կարող էի այլ բան անել և ավելի լավ կլիներ այս մարդու համար, ավելի պրոդուկտիվ կլիներ»։ Դա շատ սխալ մոտեցում է։ Քանի որ հաճույքն է ստիպում, որ դու լավ զգաս, ուրախ լինես ու քո գործն էլ պարուրես այդ հաճույքի մեջ»։

Վերադարձ հայրենիք

Հայկական նոր սփյուռքն առհասարակ ապացույցն է նրա, որ մարդիկ որպես կանոն հակված են մոռանալ «վատ բաները» և հիշել միայն «լավը»։ Իմ զրուցակից կանայք էլ Հայաստանի մասին լավ հիշողություններ էին պատմում, կարոտում էին ընկերներին ու հարազատներին։ Նրանցից մի քանիսն այս ընթացքում այցելել են Հայաստան։

Արուս․ «Ես որ վերադարձա Հայաստան, ես զգացի, որ համարյա վերադարձել եմ իմ հին կերպարի մեջ։ Մի քիչ հիասթափեցնող էր էդ փաստը, քանի որ ես մտածում էի՝ ես աճած եմ ինչ֊որ չափով։ Բայց ինչ֊որ տեղ ես հիասթափվեցի։ Դու վերադառնում ես, առնչվում ես նույն բաներին, համարյա թե նույն ձևով»։

Արուսի այս խոսքերը ինձ վախ ներշնչեցին, քանի որ անհանգստանում էի, որ հունիսին՝ հետազոտությունս ավարտելուց և վերադարձից հետո, ինձ հետ նույնը կլինի: Բայց հուսադրող հանգամանքներ էլ կային: Նախ, մենակ ապրելու փորձը՝ այն էլ օտար երկրում, ապացուցեց շրջապատիս, որ ես կարող եմ ինքս ինձ պաշտպանել, և այժմ ինձ պաշտպանելու պատրվակով արվող վերահսկողությունը, որը կար Հայաստանում մինչ մեկնելս, անիմաստ է։ Իմ վերադարձը հիասթափեցնող չէր։ Ես զգացողություն ունեմ, որ հիմա չհարմարվելու համար բավարար ինքնավստահություն ունեմ, թեև ունեմ նաև որոշակի տագնապ, որ չհարմարվելու ռեսուրսները ժամանակի հետ կավարտվեն։ Ինչևէ, ես կարծում եմ, որ փոփոխությունները կատարվում են, երբ մարդն իրեն թույլ է տալիս բաներ, որոնք իրեն թույլատրված չեն։