Կայսրության մայրաքաղաքում ծնված լինելը

Կայսրության մայրաքաղաքում ծնված լինելը ներառում է մի չափում, որը սերտորեն կապված է բռնության և հարկադրանքի հետ․ դրանք հաճախ զգուշորեն թաքցված են։ Կայսրության մայրաքաղաքում ոչ ոք չի հայտնվում պատահաբար. կամ պետք է արտոնյալ լինես, սերունդներով ապրած լինես գերազանցության մեջ, ինչն անխուսափելիորեն ուրիշների վրա ուժ կիրառել է ենթադրում, կամ պետք է եկած/բերված լինես կարիքից դրդված։ Կայսերական մայրաքաղաքում լինելու հարգը ստվերում է այն, թե ինչպես է մարդը եկել կամ մնացել այնտեղ՝ անմիջապես վերագրելով նրան զգալի պրիվիլեգիաներ։

Հիմնական պատճառն այն է, որ կայսրությունների մայրաքաղաքները միշտ էլ ավելի արտոնյալ են եղել, քան մյուս շրջանները՝ ծառայելով որպես կապիտալիստական տնտեսությունների և ուժի կենտրոններ։ Ուստի իշխանականների հետ նույն օդը կիսելն ինքնին դառնում է հարգի աղբյուր՝ գրեթե համընդհանուր բաշխված քաղաքի բնակիչների վրա՝ հարուստ թե աղքատ։ Դուք կարող եք չունենալ հարգի աշխատանք, կարող եք լինել գործազուրկ, անուժ և լրիվ անպատասխանատու, բայց դուք միևնույն է Ստամբուլից եք։

Հայերի Ստամբուլ գալը՝ թե՛ Բյուզանդական, թե՛ Օսմանյան ժամանակաշրջաններում, տեղի է ունեցել կենտրոնում իշխանություն ունեցողների կամքով։ Ջալալիների ապստամբության ժամանակ արևմուտք փախած հայերը հիմնավորվեցին Ստամբուլի մոտակայքում, բայց քաղաքը հեշտությամբ չբացեց իր դռները։ 19-րդ դարում մարզերի հայ տղամարդիկ (գավառացիներ, որոնք ապրում էին Ստամբուլից դուրս, մասնավորապես՝ արևելյան շրջաններում, կամ իրենց էրգիրում՝ հայրենիքում) կարողացան գնալ մայրաքաղաք՝ որպես էժան ցերեկային բանվորներ, բեռնակիրներ կամ հացթուխներ։ 20-րդ դարում՝ հաջորդական աղետներից հետո, Ստամբուլն իր դռները բացեց կանանց և որբերի առաջ, որոնք փրկվել էին ջարդերից ու արտաքսումների՝ նրանց համար ապաստան ապահովելով Դեր Սաադետում (Երանության դարպաս)։

Ստամբուլ գալն իր գինն ուներ, հատկապես մարզաբնակ հայերի համար։ 1966 թվականին, երբ հայերը զանգվածաբար գաղթում էին Վարդոյից, այդ իրադարձությունը թուրքական մամուլի առաջին էջերում էր։ Գաղթը կապվում էր Վարդոյի երկրաշարժի հետ՝ լեգիտիմացնելով նրանց ժամանումն իշխանությունների աչքերում։ 1915-ից հետո հայերն այլևս ցանկալի չէին իրենց պատմական հողերում, բայց նրանց չէին թույլատրում գաղթել նաև դեպի այլ վայրեր։ Հարձակումների ենթարկվելով, իրենց ունեցվածքը ոչ մի բանի դիմաց ծախելով, դուստրերի հնարավոր առևանգումից վախեցած, մահմեդականացվելու և այլ մարզերում հաստատվելու պարագայում որպես հայ բացահայտվելուց սարսափած՝ նրանք գիշերվա շղարշի տակ թաքուն փախչում էին Ստամբուլ։ Ստամբուլ գալը դարձել էր ունեզրկման, հող չունենալու, ցրված լինելու, աղքատության, զրկանքի և սփյուռքի փորձառության հոմանիշ։

Հակոբ Մնձուրին՝ 20-րդ դարի ամենաբեղմնավոր հայ գրողներից մեկը, Ստամբուլ է եկել տոնզիլեկտոմիայի համար, բայց մնացել է ռազմական մոբիլիզացիա հայտարարելուց հետո՝ իր ողջ ընտանիքը թողնելով գավառներում։ Ստամբուլում լինելը փրկել է նրա կյանքը, բայց բաժանել բոլոր նրանցից, ովքեր իմաստ էին տալիս իր գոյությանը։ Ավելի ուշ Մնձուրին իր կյանքը Ստամբուլում նկարագրել է որպես պատանդառվածության ձև։ Համեմատար քիչ հայտնի, բայց կարևոր «Երկրորդ ամուսնությունը» (1931) վեպում, որը վկայությունն է կարևոր, բայց համեմատաբար քիչ հայտնի մի ժամանակաշրջանի, Մնձուրին քննադատում է ապատիան, արդարության պակասը, ամբարտավանությունը և անտարբերությունը Ստամբուլի հայերի շրջանում, որոնք կարծես տարված էին մանրուքներով և վերևից էին նայում մարզերի հայերին։ Նա ներկայացնում է գավառական հայ գրողի հայացքը, թե ինչ է նշանակում լինել Ստամբուլի հայ։

Պատմության գրքերը գրեթե երբեք Ստամբուլը չեն պատկերում որպես 1915-ից հետո գոյատևածների մայրաքաղաք։ Բայց մինչև 1940-ականներ Ստամբուլը տուն էր անթիվ գաղթականների և գաղթակայանների համար։ Ի վերջո այն դարձավ քաղաք, որում գաղթական ընտանիքները բռնի ասիմիլացվում էին և դառնում ստամբուլցի, իսկ ովքեր կարողանում էին՝ ուղևորվում էին Եվրոպա կամ Միացյալ Նահանգներ։ Քաղաքը մշտական հոսքի մեջ էր՝ ընդունում և ճանապարհում էր միգրանտներին։

Իր կայսերական վեհությանը հավատարիմ՝ Ստամբուլը հայերի համար միշտ եղել է հաստատությունների, ոչ թե արմատների մայրաքաղաք։ Այդ արմատազրկությունը կոմպենսացվում էր հզոր ինստիտուցիաներով, ինչը ամիրների, հայ ճարտարապետների, գրողների ու արվեստագետների միջոցով պաշտպանում էր գերակա, արտոնյալ հայկական ինքնությունը։ 1923-ից հետո Լոզանի պայմանագիրը վերահաստատեց Ստամբուլի արտոնյալ կարգավիճակը գործնականում՝ հիմնելով այն որպես հայկական ինստիտուցիոնալ կյանքի առանցք, ստեղծելով պատրանք, թե իբր ոչ մի հայկական համայնք, եկեղեցի, վանատուն կամ վարչական կառույց գոյություն չի ունեցել Թուրքիայի այլ մասերում։

20-րդ դարում գավառների ջնջումը նշանակում էր նաև այդ շրջաններից քննադատական ձայնի կորուստ։ Քննադատական հայացքը Ստամբուլի հայերի հասարակական և ինստիտուցիոնալ կյանքին մնացել էր փոքր, հիմնականում տղամարդկանց խմբին։ Մարզերի հայերը, որոնք կարողացան գոյատևել Ստամբուլում, վերածվեցին արմատազուրկ, բայց ինստիտուցիոնալ ամուր հասարակության մի նոր արտոնյալ էլիտայի։ Նրանք նոր Ստամբուլի հայերն էին։

Թալին Սուճեան

անգլերենը՝ Agos-ում