Հարցազրույց ղարաբաղյան պատերազմի մասին լավագույն վեպի հեղինակի հետ

Սեյմուր Բայջանի հետ հարցազրույցի երկրորդ մասը: Առաջին մասը կարող եք կարդալ այստեղ.

Գրող, հրապարակախոս Սեյմուր Բայջանը ծնվել է Ֆիզուլիում, որը ղարաբաղյան պատերազմի հետևանքով վերածվել է «անվտանգության գոտու» և «գրավյալ տարածքների»: Սեյմուրն այժմ բնակվում է Բաքվում:

Ես նրա հետ ծանոթացել եմ 10 տարի առաջ Հայաստանում, ուր նա մի քանի անգամ այցելել է և շրջել է երկրով այն խաղարարար առաքելությունների հետ, որոնք կազմակերպված չեն եղել ինչ-որ մեկի կարգադրությամբ: Այդ առաքելությունների մասնակիցները մշտական հետապնդումների են ենթարկվում իշխանությունների և դրանց սպասարկողների կողմից:

Չնայած խոչընդոտներին, Սեյմուրն այսօր Ադրբեջանում ամենաճանաչելի գրողներից մեկն է: Նրա շրջապատը հասարակության առաջադեմ հատվածն է: Ցավոք, նրանց անունները հաճախ կարելի է տեսնել խղճի գերիների ցուցակներում և այն մարդկանց թվում, ում ձերբակալում են տարատեսակ բողոքի ակցիաների ժամանակ:

– Նրանք քանդել են քո տունը, ինչպես կարող ես խաղաղությունից խոսել:

– Ինչու է մեզ հարկավոր խաղաղությունը:

Ոչ մի գիրք, ոչ մի ֆիլմ չի կարող պատերազմի իրական դեմքը ցույց տալ: Եվ ընդհանրապես, ինչ է նշանակում «պատերազմ» բառը: Այդ բառի հետևում թաքնված են արյուն, արցունքներ, տների, մանկապարտեզների, դպրոցների ավերում, ընտանիքների քայքայում, մահ, բռնաբարություններ և, իհարկե, մարդկային դեմքի կորուստ: Մինչև հիմա կան մարդիկ, ովքեր պատմում են այն մասին, թե ինչով էին զբաղվում պատերազմի ժամանակ, ինչպես էին սպանում և ավերում, անգամ հպարտանում են դրանով: Կան նաև մարդիկ, ովքեր պատերազմում էին, սպանում էին, բայց երբ ամեն ինչ ավարտվեց, նրանք սկսեցին տառապել, պատերազմը վերադառնում էր նրանց մոտ:

Ես մի շատ լավ մարդու էի ճանաչում, բայց պատերազմը սկսվեց, և նա համազգեստ հագավ: Երբ ամեն ինչ ավարտվեց, մղձավանջները սկսեցին հետապնդել նրան, և այդ ամենը խաթարեց նրա հոգեկանը: Ես և դու մեր աչքերով ենք տեսել, թե ինչ է պատերազմը: Մենք շատ նման ճակատագրեր ունենք՝ ինչ ենք տեսել, ինչպես ենք ապրել, պատերազմը քանդել է մեր կյանքը, այլոց դա բացատրել շատ դժվար է: Գրեթե անհնար է: Եվ երբ դեռահասները, երիտասարդները ախորժակով ինձ հետ խոսում են պատերազմի մասին, ինձ դա ծիծաղելի է թվում, և ես նրանց կարեկցում եմ:

Իմ ծանոթներից մեկն ինձ ասած. «Չէ որ նրանք քանդել են քո տունը: Ինչպե՞ս կարող ես խաղաղությունից խոսել»: Հետո ասաց ինձ, որ վախենում եմ պատերազմից ու դրա համար էլ խաղաղասեր եմ դարձել: Ինձ համար վախկոտ լինել և խաղաղություն տենչալ ավելի ընդունելի է, քան հերոս լինել և պատերազմ ցանկանալ: Թող ինձ անգամ վախկոտ անվանեն: Ես ընդունում եմ այդ բառը: Բայց ես ունեմ քաղաքացիական դիրքորոշում, որի պատճառով ինձ հեշտ չէ ապրել իմ հարուստ երկրում, իմ առջև փակվում են գրեթե բոլոր դռները…

Ես նկատել եմ, որ բոլոր պացիֆիստները քաղաքացիական դիրքորոշում ունեն, իսկ նման դիրքորոշում ունենալ մեր երկրներում այդքան էլ հեշտ չէ: Թող ես վախկոտ լինեմ, բայց դա չի փոխում իրավիճակը մեր երկրում և չի ազդում իրականության վրա, որը պարզ ու հասարակ է: Բոլոր այդ ռազմական շքերթները, հայրենիքի մասին հեքիաթները, այդ մասին բանաստեղծությունները՝ ընդամենը մեր ողբերգությունների դեկորացիան են: Մեր հայրենիքում հարուստները կայֆ են բռնում, իսկ խրամատներում մահանում բացառապես աղքատ ընտանիքների զավակները: Ինչո՞ւ երբեք չի մահանում որևէ չինովնիկի, օրինակ, որևէ նախարարի, օլիգարխի, գործարարի որդի: Ինչո՞ւ պետք է զոհվեն աղքատ ընտանիքների որդիները, որոնց մեծ դժվարությամբ մեծացրել են ընտանիքները: Երբ ես կարդում եմ, որ շփման գծում զինվոր է զոհվել, ես գիտեմ, որ նա աղքատ ընտանիքից է՝ անկախ նրանից՝ ադրբեջանցի է, թե հայ: Ինձ դժվար է այդ մասին խոսել: Ես հոգնել եմ: Մեր ժողովուրդն ապրում է քարոզչության տակ, վախենում են մտածել այլ կերպ: Հարկ է հասկանալ, որ վաղ, թե ուշ մենք պետք է սկսենք ապրել նորմալ մարդկանց նման: Բոլորը չեն կարող տեղափոխվել, այլ վայրերում բնակվել: Խնդիրները պետք է ինչ-որ կերպ լուծել: Բայց մարդիկ չեն ցանկանում այդ մասին մտածել և բացահայտ ասում են, որ որոշումն իրենցից կախված չէ՝ ամեն ինչ պետք է որոշեն քաղաքական գործիչները:

Մեր մարդիկ այնքան են մերվել ճակատագրի հետ, որ անգամ փնովում են նրանց, ովքեր խաղաղությունից են խոսում: Ես արել եմ այն, ինչ կարողացել եմ՝ հոդվածներ եմ գրել, հարցազրույցներ տվել, մի քանի անգամ Հայաստանում եմ եղել: Էլ ի՞նչ կարող էի անել: Դրա համար քիչ չեմ հատուցել: Հավանաբար, այս զրույցից հետո էլ շատերը կսկսեն հին երգը երգել:

Չնայած դրան, ես չեմ կարողանում կանգնել: Ես շարունակում եմ, այդպիսին է ինձ բնությունը ստեղծել: Երբ ես որոշեցի գրել «Գուգարք» վեպը, կամաց-կամաց սկսեցի հիշել, թե ինչպես է ամեն ինչ սկսվել: Սկզբում՝ շատ անլուրջ, մարդկանց անգամ հետաքրքիր էր: Բայց հետզհետե իրավիճակը դուրս եկավ հսկողությունից: Եվ հիշելով այդ ամենը՝ ես հասկացա, որ շատ բան է տեղի ունեցել: Հիմա ես ցանկանում եմ, որպեսզի «Գուգարքը» լույս տեսնի Հայաստանում, որտեղ բազմաթիվ մարդիկ կան, ովքեր տեսել են այն, ինչ ապրել եմ ես: Օրինակ, քո հայրը… Նրանք ինձ ավելի լավ կհասկանան, քան այլ երկրների քաղաքացիները, այլ մարդիկ: Եթե ես ընտրություն ունենայի հրատարակել «Գուգարքը» Գերմանիայում կամ Հայաստանում, ես հաճույքով կընտրեի Հայաստանը:

«Քարե երազները» թույլ վեպ է

– Քեզ դուր եկա՞վ Աքրամ Այլիսլիի «Քարե երազներ» վեպը: Ինչո՞ւ:

– «Քարե երազներ»-ը ես չեմ կարդացել: Մինչ այդ նա շատ թույլ վեպ էր հրատարակել, այնքան թույլ, որ ես հասկացա՝ իր գրողի կյանքն արդեն ավարտել է, սպառվել է: Ես չեմ կարդացել «Քարե երազներ» վեպը, բայց պաշտպանել եմ այն, ինչպես կարողացել եմ:

Անգամ ոչ թե վեպը, այլ հեղինակին, որովհետև այսօր չի կարելի փնովել գրողին, վիրավորել գեղարվեստական ստեղծագործության համար:

Վեպը չեմ կարդացել, և չեմ կարող այդ մասին խոսել, բայց ընկերներս ասում էին, որ վեպը թույլ է: Այդ մարդիկ օբյեկտիվ են դատում, բարձր գրական ճաշակ ունեն: Բայց Աքրամն իր գործն արեց: Առաջին հերթին, մեր երկրում վաղուց այդքան զանգվածաբար չէին խոսել գրականության մասին: Մարդիկ լսեցին «վեպ», «գրականություն», «գրող» բառերը՝ դա էլ քիչ չէր:

Երկրորդը՝ Աքրամը գնդակն ուղարկեց հայկական մտավորականության դաշտ, այն իմաստով, որ «ես իմ գործն արել եմ, հիմա ձեր հերթն է»: Այդ առումով նրան կարելի է շնորհակալ լինել:

Այլիսլիի շնորհիվ իմ վեպը լավագույն ստեղծագործությունն է ղարաբաղյան պատերազմի մասին

– Եթե Աքրամ Այլիսլին խորհրդակցեր քեզ հետ գիրքը հրատարակելուց առաջ, ի՞նչ խորհուրդ նրան կտայիր:

– «Քարե երազներից» հետո մարդիկ սկսեցին ասել, որ «Գուգարքը» իր գրական հատկություններով և օբյեկտիվության տեսանկյունից լավագույն վեպն է ղարաբաղյան պատերազմի մասին:

Նրանք ստիպված էին դա ասել, որվոհետև Աքրամ Այլիսլին իր վեպով նրանց ուժեղ պատժեց: Ինձ հաճելի էր դա լսել ոչ նրա համար, որ գովում էին «Գուգարքը», այլ նրա համար, որ Աքրամը նրանց ստիպեց գովել «Գուգարքը»:

Նրանք խղճուկ տեսք ունեին, և ես ևս մեկ անգամ համոզվեցի նրանց երկերես լինելու մեջ: Այլ պարագայում նրանք ոչինչ չէին ասի:

Աքրամը մոռացել է մեր հասարակության մի օրենք՝ լավ ապրել և հերոս լինել չի կարելի: Նա պատգամավոր էր, շքանշաններ էր ստանում, նրա որդին աշխատում էր մաքսատանը: Մեզ մոտ պետք է աղքատ լինես, եթե ազատ մարդ ես: Աքրամը ցանկացավ հերոս դառնալ, և նրան բացատրեցին, որ դա այդքան էլ հեշտ չէ: Մեր հասարակությունում կան մարդիկ, որոնք իշխանությունների հետ են համագործակցել, փողեր ստացել, կայֆեր արել… Երբ դրա հետ մեկտեղ նրանք ցանկանում են հերոս լինել, իշխանությունները հեշտությամբ գլխատում են նրանց: Աքրամը նույնպես իշխանությունների հետ գործ ուներ, իսկ երբ որոշեց նաև հերոս դառնալ, հասկացավ, թե որքան բարդ է ազատ լինելը: Նա տեսավ՝ ում հետ գործ ունի:

Լավ է, որ այդ ամենը նա տեսավ իր աչքերով, և, հավանաբար, այդ ամենից հետո ինչ-որ ճշմարտության հասավ: Նա փորձառու մարդ է, շատ բան է տեսել, նա պետք է դա էլ իմանար:

Ֆեյսբուքը մեզ հնարավարություն տվեց

– Ո՞վ է քո ընթերցողը:

– Հիմնականում երիտասարդությունն է: Երկար տարիների ընթացքում մեզ թույլ չէին տալիս արտահայտվել: Բուհերը մեզ համար փակ էին, հեռուստատեսությունն ու ռադիոն՝ նույնպես: Ես և իմ ընկերները տպագրվում էինք թերթում, բայց դրա հետ էլ խնդիրներ են առաջանում՝ փոքր հոնորարներ, արգելված թեմաներ: Մի թերթում մի թեմայով էի գրում, մյուսում՝ մեկ այլ: Բայց ինչ-որ կերպ կարողանում էինք բացատրել, թե ինչ ենք ցանկանում: Իսկ Facebook-ի օգտատերերի թվի ավելացման հետ մենք հնարավորություն ստացանք շփվել մարդկանց հետ, դա առայժմ արդյունք է տալիս: Երիտասարդները գրքեր են կարդում, շատերը սկսում են այլ կերպ հագնվել և մտածել:

Հիմա Բաքվում ես սկսել եմ հաճախ տեսնել կարդացող երիտասարդների: Նախկինում շատ հազվադեպ էիր հանդիպում: Օրինակ, այն, ինչ ես գրել եմ 5-6 տարի առաջ, սկսել են այսօր կարդալ: Հավանաբար, որոշ բաներ արժե հաճախ կրկնել, որպեսզի մարդիկ հասկանան: Հին սերունդը հոգնել է, և պետք է աշխատել երիտասարդների հետ: Գուցե, նրանք ինչ-որ բան փոխեն: Կապրենք, կտեսնենք…

Գիտես, Յուրա, շատ դժվար է խոսել լուսավորչության անհրաժեշտության մասին, երբ որևէ երգչի կամ մարզիկի մոտ ամեն ինչ կա՝ մեքենա, փող, հնչեղ անուն: Ծնողները մտածում են՝ գրքերն ինչ ենք անում, պետք է երգել տուն, գումար ու փառք ունենալու համար:

Երբ ինտելեկտուալները վատ են ապրում, իսկ հեռուստատեսությամբ մշտապես ցույց են տալիս շքեղություն, գրքերի վարկը սկսում է ընկնել, դրանք մահանում են: Հիմա ոմանք սկսել են հասկանալ, որ նման կերպ երկար չի կարող շարունակվել: Մենք կարողացանք բարձրաձայնել խնդիրները, որոնք խանգարում են ապրել և զարգանալ: Իմ կարծիքով՝ դրանում է իսկական ինտելեկտուալի դերն ու առաքելությունը:

Հարցազրույցի վերջին հատվածը հրապարակվելու է վաղը՝ ապրիլի 12-ին

Սկիզբը կարդալ այստեղ՝ Գրող. Հայաստանում ինձ նյարդայնացնում էր նույնը, ինչ Ադրբեջանում

Զրուցեց Յուրի Մանվելյանը