Գրականության ամենակոմերցիոն ժանրի մասին

Հոդված՝ Անգլիական դետեկտիվի զարգացումը

Հեղինակ՝ Անուշ Սեդրակյան

Դետեկտիվի ժանրի զարգացումն անգլոամերիկյան գրականության արգասիք է: Հայտնի նորարար, բանաստեղծ, էսսեիստ (անգլիական ծագումով ամերիկացի) Էդգար Ալլան Պոն ձևակերպեց դետեկտիվի ժանրի դասական կանոնները և տվեց դրանց հստակ տարորոշումը: Ցայսօր դետեկտիվ ժանրը ամենապահպանողական ժանրերից է, որը պահպանում է իր բոլոր ատրիբուտները՝ խուզարկուի կերպարից մինչև յուրատիպ քննության մեթոդը, որի կիրառման արդյունքում բացահայտվում է հանցագործը:

Պոն հայտնի դարձավ «Ոսկե Բզեզը» և «Սպանություն Մորգ փողոցում» դետեկտիվ վեպերով, որտեղ նա զարգացրեց «գաղտնիքի բացահայտման» տեսությունը, համաձայն որի մարդկային դատողականությունը հաղթահարում է միստիկ չիմացության պատնեշները և ներկայացնում իրերն այնպես, ինչպես նրանք կան, ավելի ճիշտ՝ բացահայտում է նրանց նախածին խորհուրդը:

Պոն ներկայացնում է գաղտնիքն իբրև յուրահատուկ ալքիմիական գործընթաց, որին հասնելու ընթացքում մարդը կիրառում է սակրալ գործիքներ (այբուբենը, լեզուները, կրիպտիգրաֆիան և այլն):

Անգլիական դասական դետեկտիվի նախանպատակն այդ սակրալ գաղտնիքի փոխարինումն է կոնկրետ գործով, գործողությունների հաջորդականությամբ, որ պահանջում է կիրառական հանգուցալուծում (սպանություն, գողություն, շանտաժ և այլն): Դա բացատրվում է երկու որոշակի նպատակային տարբերություններով

Ա) Զարգացման հետ մեկտեղ դետեկտիվ ժանրն աստիճանաբար արձանագրում էր նոր կոմերցիոն սպառման առանձնահատկություններ, որտեղ «սակրալ» գաղտնիքի բացահայտումն արդեն ինքնանպատակ չէր: Այն խնդիր ուներ «ընտրյալների» գրականությունից դառնալու «մասսայական» գրականություն՝ ազդարարելով նոր գրական սպառողական ժամանակաշրջանը

Բ) Խուզարկուի կերպարն ու նրա կողմից կիրառվող մեթոդն այդ սպառողական գրականության համատեքստում ձեռք է բերում «էֆֆեկտիվ պրեզենտացիայի» մեթոդաբանություն: Դա նշանակում է, որ խուզարկուի կիրառած բացահայտման մեթոդը ստանում է կոնկրետ ուրվագծեր, նույնիսկ՝ կոնկրետ անուն:

Այսպես, Շերլոկ Հոլմսի կիրառած «դեդուկտիվ մեթոդն» իր մեջ պարունակում է դետալականության և վերլուծության բացառիկ համադրություն, որտեղ խուզարկուի դիտողականությունը ստիպում է ընթերցողին ուշադրությամբ հետևել դեպքերի զարգացումներին և փորձել գուշակել հանգուցալուծումը: Ինչպես Հոլմսն է ասում՝ դիմելով Վաթսոնին. «դուք ուղղակի նայում էիք ու տեսնում էիք, իսկ ես նայում էի ,տեսնում ու ուսումնասիրում»։
Կարելի է ասել, որ այդ «գուշակման և հայտնաբերման մրցավազքն» էլ ցայսօր ապահովում է դետեկտիվի ժանրի պոպուլյարությունն ընթերցողական լայն շրջանակներում:

Արթուր Կոնան Դոյլի ստեղծած խուզարկուի կերպարն ինչ-որ առումով շարունակում է Պոյի ստեղծած Օգյուստ Դյուպենի կերպարը։

Երկուսն էլ ունեն բացառիկ դիտողականություն և դատողականություն. ինչպես նաև զգացմունքային մոտեցումների բացառում՝ ի շահ սառնասիրտ և անաչառ դիտարկման, սակայն սպառողական և մասսյական գրականության պահանջը նաև խուզարկուի կերպարը դատողական մեխանիզմից գրական հերոսի վերածելու մեջ է:

Մենք տեսնում ենք, որ Հոլմսի կերպարի մեջ առանձնանում են «հիշվող» ուրվագծեր, նույնիսկ, ինչ որ առումով՝ արատավոր և անթույլատրելի: Այսպես,Կոնան Դոյլը շեշտում է այն փաստը, որ Հոլմսը մորֆինիստ է, ընդ որում թմրադեղի գործածումը խուզարկուի համար յուրատեսակ «աշխատանքային գործիք» է, որը նպաստում է Հոլմսի ուղեղի սրությանն ու պայծառությանը:

Կոնան Դոյլը դետալների վարպետ է, այդ վիզուալ դետալականությունն ամբողջացնում է Հոլմսի կերպարը՝ նրան հաղորդելով ինտելեկտուալի միագիծ և արհեստական հմայք: Հենց ինքը հեղինակը Հոլմսին անվանում է «չոր և սառը ինտելեկտուալ»: Այդ բնութագրող դետալների թվին են պատկանում ջութակը, բացահայտված դեպքերի և հանցագործների անունների քարտարանը, գավազանը, որ Հոլմսը միշտ պահում է իր մոտ, ձեռնոցներն ու թիկնոցը: Դրա հետ մեկտեղ ինտելեկտուալի կերպարի դետալականացմանը Կոնան Դոյլը գումարում է իր հերոսի մարզական լավ պատրաստվածությունը: Արդարացի կլիներ նշել, որ իր ֆիզիկական լավ մարզավիճակը նա գործի է դնում միայն ծայրահեղ դեպքերում:

Ինչևէ, ֆիզիկական և մտավոր զարգացման հարմոնիան կոչված է ի ցույց դնելու դետեկտիվի կերպարի և նրա կատարած աշխատանքի կարևորությունը:

Սակայն Էդգար Պոյի դետեկտիվ ժանրի ավանդույթի միստիկ շարունակականությունն այնուամենայնիվ երևում է բացահայտվող գործերի բնույթի և քննության և բացահայտման մեթոդի մեջ:

Այսպես, «Պարող մաևդուկների գործը» պատմվածքում Հոլմսը կիրառում է նույն մեթոդը ինչ Օգյուստ Դյուպենը, անծանոթ կրիպտոգրաֆիկ գաղտնիքի լուծման համար կիրառելով առավել հաճախ կրկնվող տառերի ծածկագրումը:

Ուղղակի հետևելով առավել կիրառական դետեկտիվի ժանրային բնույթին՝ Կոնան Դոյլի պատկերված հանցանքն ունի հստակ բացատրություն, ռեալական նախահիմք և անպայման լուծում օրենքի շրջանակում (հանցագործը գտնվում և պատժվում է): Սակայն, կան դեպքեր, երբ Հոլմսն իր հայեցողությամբ ազատ է արձակում հանցագործին՝ ինքն իրեն վերապահելով դատավորի դերակատարումը: Իսկ «Գունավոր ժապավենը» պատմվածքում Հոլմսը միջնորդավորված հանցագործություն է անում և Վաթսոնին ասում. «Ես ուղղակի և անուղղակի մեղավոր եմ բժիշկ Ռեջինալդի մահվան մեջ,բայց չէի ասի, որ այդ մահը ծանր բեռ է դարձել իմ խղճին»:

Այդ համատեքստում անհրաժեշտ է քննարկել երկրորդական կերպարների՝ դոկտոր Վաթսոնի և Սքոթլանդ Յարդի խուզարկու Լեյսթրեդի դերակատարումը:

Դոկտոր Վաթսոնը կոչված է միավորվելու «միջին» անգլիացու կերպարը, որին հատուկ է բարեխղճությունը, պրոֆեսիոնալիզմը, օրենքի հանդեպ հարգանքը և դրա հետ մեկտեղ միջին բուրժուայի սահմանափակությունը: Այն փաստը, որ Վաթսոնն իր «քթից այն կողմ ոչինչ չի տեսնում» ստեղծում է յուրատեսակ կոնտրաստ, որի լույսի ներքո առավել ընդգծվում է Հոլմսի դատողական հանճարը:

Միևնույն ժամանակ դետեկտիվ ժանրին բնորոշ «ավանտյուրիզմը» աստիճանաբար փոխանցվում է Հոլմսից Վաթսոնին՝ տալով այդ կերպարին որոշակի հոգեբանական զարգացում, ի տարբերություն Հոլմսի կերպարի, որը պատմվածքների ժամանակագրության զարգացման հետ մեկտեղ մնում է անփոփոխ և ստատիկ:

Ի դեպ, հենց այդ զարգացման բացակայությունը հիանալի զգում էր հեղինակն ինքը, որ մի քանի տասնյակ պատմվածքների հաջողությունից հետո որոշեց սպանել իր հերոսին և այլևս երբեք չանդրադառնալ նրան: Բայց ընթերցողների զայրացած արձագանքը ստիպեց հեղինակին «վերակենդանացնել» իր հերոսին, հանել նրան ջրվեժի տակից, որպեսզի նա կարողանա հաղթել իր գլխավոր թշնամուն՝ պրոֆեսոր Մորիարտիին: Ուշադիր լինենք, որ Հոլմսի հիմնական հակառակորդը դարձյալ ինտելեկտի կրող է, որքան էլ բացասական լինի այդ ինտելեկտը: Հոլմսը Մորիարտիին անվանում է «հանցագործ աշխարհի Նապոլեոն»:

Առանձնահատուկ դեր ունի նաև Սքոթլանդ Յարդի խուզարկու Լեյսթրեդը, որը միշտ անում է սխալ դատողություններ և եզրակացություններ: Եթե Վաթսոնը հիացած դիտորդի դերում է, ապա Լեյսթրեդը մարմնավորում է մարտնչող տգիտությունը՝ ի ցույց դնելով Կոնան Դոյլի վերաբերմունքն անգլիացի ոստիկանների հանդեպ:

Սակայն հենց այդ կերպարի ստատիկությունը տվեց հնարավորություն հետագայում այն վերաիմաստավորել և ներկայացնել նոր, մոդեռն լույսի ներքո: Հոլմսի մասին բազմաթիվ ֆիլմեր հաճախ վերարտադրում են միջավայրի և ժամանակի արմատական փոփոխություններ, ուր Հոլմսը միաժամանակ հանդես է գալիս իբրև 19, 20, 21-րդ դարի հերոս, և բոլոր ժամանակաշրջանների համար դա ակտուալ է, քանի որ ինտելեկտուալ անալիզն ինքնին ժամանակակից թրենդ է։

Ընդհանրապես դետեկտիվը հեշտությամբ է ենթարկվում ենթարվեստների ազդեցությանը՝ ստանալով նոր ընթերցումներ: Ֆիլմեր, կոմիքսներ, կառնավալային հերոսներ – կարելի է անվերջ շարունակել այդ շարքը, որը վկայում է, որ սխեմատիկ կերպարն ի զորու է պահպանել իր բազիսային սխեման ժամանակային և ժանրային բոլոր փոփոխություններով անցնելիս:

Ագատա Քրիստին, որ փառահեղ շարունակեց անգլիական դետեկտիվի ավանդույթը, նույնպես ստեղծեց խարիզմատիկ խուզարկուների պատկերասրահ, որտեղ առանձնանում է Միսս Մարփըլի սպեցիֆիկ կերպարը:

Ագատա Քրիստիին հաճախ մեղադրում էին նրա մեջ, որ նա սպանում է իր զոհին ստեղծագործության հենց սկզբում՝ չթողնելով, որ ընթերցողը կարեկցի, համակրի, կամ գոնե ծանոթանա զոհի հետ: Սակայն հոգեբանական մոտիվացիաների տեսանկյունից Ագատա Քրիստիի հերոսուհին ավելի ռեալիստական ու պատճառաբանված կերպար է, և նրա վերլուծական մեթոդի յուրահատկությունը հիմնված է հենց արտաքին սովորականության և վերլուծական բացառիկ ունակության հակադրության վրա:

Միսս Մարփըլի կերպարի ռեալական բնութագիրն ամբողջանում է գավառական Անգլիայի, անգլիական գյուղի դետալական նկարագրության շնորհիվ: Կոնան Դոյլի ներկայացրած ուրբանիստական միջավայրը հիմնականում սահմանափակվում է Բեյքեր Սթրիթ փողոցի նկարագրությամբ, փողոց, ուր ապրում էր Շերլոկ Հոլմսը: Բեյքեր Սթրիթն իր նախնական մտահղացմամբ նախատեսված է իբրև մեմորիալ հերոսի համար: Զարմանալի չէ, որ անգամ Կոնան Դոյլի մահից հետո ընթերցողները պարկերով նամակներ էին ուղարկում Բեյքեր Սթրիթ հասցեով, բայց ոչ Կոնան Դոյլին, այլ՝ Շերլոկ Հոլմսին:

Միսս Մարփըլի միջավայրն, ի տարբերություն Շերլոկ Հոլմսի, ճանաչելի և ըմբռնելի է ընթերցողի համար, միևնույն ժամանակ այն ընդգծում է հակասությունը գյուղական միջավայրի խաղաղության և այնտեղ ծավալվող գաղտնիքների ու հանցագործությունների միջև:

Ագատա Քրիստիի կին-դետեկտիվը պատկառելի տարիքի տեր է. մի կողմից դա աղերս է վիկտորիականական Անգլիայի ավանդականությանը, մյուս կողմից ֆիզիկական ուժի, մարզական պատրաստվածության լիակատար անտեսումն է խուզարկուի կոչման համար։

Շերլոկ Հոլմսը տիրապետում է ջիու-ջիթսու մարզաձևին, լավ բռնցքամարտիկ է, միսս Մարփըլը տարիքի և կազմվածքի փխրունության պատճառով անկարող է նույնիսկ պաշտպանվել:

Նրան ու Շերլոկ Հոլմսին միավորում են զգացմունքային զսպվածությունը, կրքերին հագուրդ տալու անկարողությունը և բացարձակ սառնասրտությունը բոլոր անսովոր հանգամանքներում:

Դրա փոխարեն հոգեբանական հստակ նկարագիր ունեն այն հանցագործները, որոնք երևում են Ագատա Քրիսթիի երկերում: Նրանց հատուկ է զգայական սանձարձակությունը, կոմպլեքսավորվածությունը, դաժանությունը: Միսս Մարփըլի խաղաղ բարեկրթության ֆոնին հենց հանցանք կատարողներն են մարմնավորում դետեկտիվի ժանրին բնորոշ կոնտրաստային ֆոնը:

Կոնկրետ Միսս Մարփըլի մեթոդը չունի այդպիսի հստակ բնութագիր, ինչպես ասենք Դյուպենի կամ Հոլմսի դեդուկցիան: Բայց որոշակի դրվագներ միանշանակ հիշեցնում են երկու մեթոդներն էլ՝ փաստերի և մանրամասների համադրումը, ժամանակի և տեղի ճշգրտումը: Բայց, ինչպես ասացինք, Ագաթա Քրիստիի վեպերում առավել ուշադրություն տրվում է հոգեբանական բաղադրիչին, և փաստերի ու մանրամասների հետ մեկտեղ վեպում իրենց արժանի տեղն են գրավում հերոսների էմոցիոնալ արձագանքը, նրանց զայրույթը կամ շփոթմունքը:

Մարդկանց դերակատարման բարձրացումն էլ հանդիսանում է Ագաթա Քրիստիի հոգեբանական դետեկտիվի նորամուծությունը դետեկտիվի ժանրում:

Ժամանակակից անգլիական դետեկտիվն ապրելով աննախադեպ վերելք, այնուամենայնիվ, պահպանում է իր հին ավանդական ժառանգությունը, սակայն այդ կոնսերվատիվության հետ մեկտեղ ամեն կերպ գործածում է ամերիկյան «էքշըն»-ի տարրեր, կարծես՝ վարադարձնելով դետեկտիվի ժանրի ավանդույթը իր ամերիկյան նախահիմքին: Ժամանակակից անգլիական դետեկտիվ Չեյզի հերոսները՝ Սթիվ Հարմասն ու Վիկ Մալլոյը ավելի շատ գործում են, քան վերլուծում, կամ առնվազն սկզբում գործում են, հետո սկսում են վերլուծել: Ժամանակաշրջանի տեմպն արտացոլվում է հերոսների գործողություններում, որոնք գլխապտույտ արագությամբ վարում են մեքենա, նույնիսկ ինքնաթիռ, փոխում են կանանց և բացահայտում են արդեն ոչ թե անհատ հանցագործների, այլ հանցագործ խմբավորումներ, երբեմն նաև երկիր սահմաններից դուրս:

Տեմպի փոփոխության հետ մեկտեղ դետեկտիվի ժանրը թևակոխեց «մասնավորեցումների» փուլ: Այլևս հանցանքի բացահայտումը, որքան էլ այն հետաքրքիր ու յուրօրինակ լիներ, բավարար պայման չէր ընթերցողների ուշադրությունը գրավելու և կոմերցիոն սպառումն ապահովելու համար: Դետեկտիվը սկսեց ձեռք բերել ոճական և բովանդակային նրբերանգներ ընթերցողական նախասիրությունները գուշակելու և դրանք բավարարելու համար:

Դետեկտիվներն այսուհետ լույս էին տեսնում «ծիծաղաշարժ դետեկտիվ», «միստիկ դետեկտիվ», «արկածային դետեկտիվ» խորագրերով, որոնք միտված էին ոչ միայն շուկայական պահանջարկի հստակեցմանը, այլև փաստում էին, որ ժանրի մոդեռնացումն անպայման բերում է խուզարկուի կերպարի նորացմանը: Խուզարկուն դադարում է լինել նպատակային լուրջ և խորաթափանց կերպար, նա այլևս օժտված չէ գերբնական վերլուծական հատկություններով: Այժմ բացահայտվող հանցագործությունը զուգակցվում է կատակների, սիրային արկածների և ոչ այնքան օրինական գործողությունների հետ: Շերլոկ Հոլմսի ռոմանտիկ սիրահարությունը կամ Մարփըլի վիկտորիական առաքինությունն այլևս չէր համապատասխանում դարաշրջանի ոգուն:

Դետեկտիվի նշանային կոնցեպցիան լավագույնս զարգացրեց Ումբերտո Էկոն «Վարդի անունը» դետեկտիվ պատմության մեջ, բայց այդ պատմության մեջ արդեն ժխտվում էին դասական՝ անգլո-ամերիկյան դետեկտիվի կանոնները…