Ինչպես դառնալ գեյ, մասոն և հայ. պատմել է ադրբեջանցի գրողը

Սեյմուր Բայջանի հետ հարցազրույցի երրորդ մասը: Առաջին մասը կարող եք կարդալ այստեղ, երկրորդը՝ այստեղ:

«Ազատ մարդը Անդրբեջանում»

Գրող, հրապարակախոս Սեյմուր Բայջանը ծնվել է Ֆիզուլիում, որը ղարաբաղյան պատերազմի հետևանքով վերածվել է «անվտանգության գոտու» և «գրավյալ տարածքների»: Սեյմուրն այժմ բնակվում է Բաքվում:

Ես նրա հետ ծանոթացել եմ 10 տարի առաջ Հայաստանում, ուր նա մի քանի անգամ այցելել է և շրջել է երկրով այն խաղարարար առաքելությունների հետ, որոնք կազմակերպված չեն եղել ինչ-որ մեկի կարգադրությամբ: Այդ առաքելությունների մասնակիցները մշտական հետապնդումների են ենթարկվում իշխանությունների և դրանց սպասարկողների կողմից:

Չնայած խոչընդոտներին, Սեյմուրն այսօր Ադրբեջանում ամենաճանաչելի գրողներից մեկն է: Նրա շրջապատը հասարակության առաջադեմ հատվածն է: Ցավոք, նրանց անունները հաճախ կարելի է տեսնել խղճի գերիների ցուցակներում և այն մարդկանց թվում, ում ձերբակալում են տարատեսակ բողոքի ակցիաների ժամանակ:

– Սեյմուր, ինչո՞ւ չես գնում Ադրբեջանից:

– 2003 թվականից ես սկսել եմ հասկանալ, որ մեր հոգեկերտվածքը մեզ խանգարում է ապրել: Այն, ինչ մարդիկ հոգեկերտվածք են անվանում, իրականում տանջանք է: Ես սկսեցի գրել դրա մասին, և շատերը չհասկացան ինձ ու մինչ օրս էլ չեն հասկանում: Ինձ անվանում են հայ, հրեա, մասոն, գեյ, գործակալ: Մի անգամ ընկերս՝ կոմպոզիտոր Էլմիր Միրզոևը, ասել է, որ ազատ մարդն Ադրբեջանում դատապարտված է կոչվել հայ, մասոն կամ գեյ:

Դժվար է լինել քաղաքական ընդդիմության մեջ, բայց էլ ավելի դժվար է լինել մշակութային ընդդիմության մեջ, օրինակ, երբ ասում ես, որ մեր բնությունը աշխարհում ամենագեղեցիկը չէ, կամ որ երաժշտությունը ամենալավերից չէ, նույնը նաև խոհանոցի մասին… Ես եկել եմ այն մտքին, որ ազգությունը ոչ մի նշանակություն չունի. մենք մարդ ենք և պետք է մարդկանց պես ապրենք: Դա կարող է պարզունակ կամ վերամբարձ հնչել, բայց դա այդպես է: Մենք պատասխաններ ենք փնտրում բարդ գրքերում, ֆիլմերում կամ փիլիսոփայական էսսեներում, բայց իրականում պատասխանները շատ պարզ են: Վերջերս մի աղջիկ ինձ գրել էր, որ երբ մագիստրատուրա էր ընդունվում, ընտանիքը հրաժարվեց իր ուսման նպատակով 2 հազար դոլար տրամադրել՝ ասելով, որ ի վիճակի չէ նման գումար գտնել: Բայց երբ նա ամուսնացավ, ընտանիքը օժիտի համար 10 հազար դոլար հավաքեց մեկ շաբաթում:

Մեզ մոտ տրանսպորտում տարեց մարդիկ երիտասարդներից պահանջում են, որ իրենց տեղ զիջեն, անգամ եթե ավտոբուսում ազատ նստատեղեր կան: Մի անգամ հորաքույրս շատ բորբոքված եկավ տուն ու դժգոհեց, որ «սա աշխարհի վերջն ա»: Պարզվել է, որ ավտոբուսում նրան տեղ չեն զիջել: Ես ասացի, որ ճիշտ էլ արել են, ու հետո հետաքրքրվեցի՝ արդյո՞ք ինքը նույնքան սկզբունքորեն պահանջում է հարգել իր իրավունքները պետական հաստատություններում, հիվանդանոցում, դպրոցում: Ավելի ճիշտ կլիներ, որ նա պահանջեր, որ ավտոբուսները սարքին լինեն, նորմալ աշխատեին, մաքուր լինեին:

Գիտեմ, որ Հայաստանում էլ են սարսափելի հարսանիքներ ու թաղումներ կազմակերպում: Ադրբեջանում ու Հայաստանում մարդիկ հսկայական գումարներ են ծախսում այն ծիսակատարությունների վրա, որտեղ նրանք ուղղակի տանջում են իրար: Կարող է՝ չնչին տարբերություն կա, բայց կարծում եմ, որ [Հայաստանում] նույն վիճակն է: Ես ճանաչում էի մի կնոջ, որ չքավորության մեջ էր ապրում, հարևաններն էին կերակրում: Իսկ երբ մահացավ, Ռուսաստանից որդին եկավ, լացեց, գոռաց, հետո էլ ճոխ սեղան գցեց. կար ամեն ինչ, անգամ էկզոտիկ մրգեր: Բայց բոլորս էլ գիտեինք, որ մոր կենդանության օրոք անգամ 100 դոլար ուղարկած չկար: Այդ կինը երբեք չի կերել այն, ինչ կար սեղանին:

Գրեթե յուրաքանչյուր հինգերորդ ադրբեջանցի ունի վարկով ձեռք բերված թանկ հեռախոս: Մենք չենք ապրում մեզ համար, ապրում ենք հարևանների և բարեկամների համար: Այդ ամբողջ ցուցամոլությունը կործանում է մարդկանց կյանքը: Ահա թե ինչի մասին եմ ես գրում:

Նրանք էլ հասկանում են, որ այդպես ապրել չի կարելի, դրա համար էլ ագրեսիվ են: Հնարավոր է, որ այն, ինչ ես ասում եմ, վերևի օղակներում ինչ-որ մեկին անհեթեթություն է թվում, բայց այս ամենը միասին՝ մեծ դժոխային հոգեկերտվածք է: Արդյոք խնդիր չէ՞, որ մարդիկ հսկայական գումարներ են ծախսում թաղման վրա, բայց տնտեսում են իրենց երեխայի կրթության վրա: Եթե մենք այդ միջոցների գոնե 10 տոկոսը ուղղեինք կրթությանը, վիճակն ավելի բարվոք կլիներ: Մենք ներդնում ենք անցյալի մեջ, այլ ոչ թե ապագայի:
Գուցե, ինչ-որ ժամանակ մենք եղել ենք ուժեղ և կիրթ, բայց ո՞վ ենք մենք այսօր: Երջանկությունը «երեկ»-ը կամ «վաղը» չէ, երջանկությունն «այսօր»-ն է: Մոնղոլներն էլ ժամանակին նվաճել են ողջ աշխարհը, իսկ այսօր ի վիճակի չեն Չինգիսխանի մասին ֆիլմ նկարել, ինչն անում են ամերիկացիներն ու ռուսները: Ուրեմն ինչի՞ համար է այդ անցյալը: Դու ի վիճակի չես նորմալ ֆիլմ նկարել քո բանաստեղծի, գրողի մասին և հպարտանում ես քո անցյալով: Դա նորմալ չէ, ահա թե ինչ եմ ես փորձում բացատրել մարդկանց արդեն գրեթե 10 տարի:

Իհարկե, ինձ դժվար է թե նյութապես, թե բարոյապես: Ինձ ասում են՝ «հեքիաթներ գրի, և մենք կգնահատենք քեզ, կառնենք քո գրքերը»: Իմ հրապարակումներով ես ուղղակի խանգարում եմ նրանց, ինձ օտար եմ զգում Ադրբեջանում, բայց, այնուամենայնիվ, չեմ պատրաստվում հեռանալ: Եվ նրա համար չէ, որ շատ եմ սիրում իմ հայրենիքը, այլ նրա համար, որ արդեն 37 տարեկան եմ: Ամուսնացած չեմ: Ոչինչ չունեմ՝ ոչ ընտանիք, ոչ երեխաներ, ոչ բնակարան: Հոգնել եմ շատ, ուղղակի հոգնել եմ:

Դժվար է, երբ ապրում ես վարձով, իսկ հարյուրավոր մարդիկ քեզ մասոն, արևմտյան գործակալ են անվանում, ասում են, որ փողով նյութեր եմ գրում ու քննադատում մեր հոգեկերտվածքը:

Իհարկե, նրանք բարձր են գնահատում իրենց հոգեկերտվածքը, մտածում են, որ իրականում արևմտյան հիմնադրամները մեզ գումարներ են տալիս, որպեսզի կործանենք այն: Ծիծաղելի է: Նրանք, ովքեր ամեն ինչ փողով են անում, չեն հասկանում՝ ինչպես մեկը կարող է առանց փողի գրել, հավատալ գաղափարի: Ստրուկների համար ազատ մարդ գոյություն չունի: Երբեմն նրանց զայրույթը ինձ համար ներշնչանք է ծառայում:

Ես ուժ չունեմ Եվրոպայում նոր կյանք սկսելու: Ես այնտեղ ընկերներ ունեմ, նրանց համար էլ դժվար է: Ոմանք ընտելացել են, ոմանց մինչև հիմա դժվար է: Ես իմ մեջ ուժ չեմ տեսնում լքել երկիրը և նոր կյանք սկսել:

«Ես երրորդ աշխարհի երկրի գրող եմ»

– Ինչի՞ վրա ես աշխատում հիմա:

– Հիմա պատմվածքներ եմ գրում: Վեցն արդեն պատրաստ են: Զուգահեռաբար հոդվածներ եմ գրում «Ռեյտինգ» թերթի և Kultura.az կայքի համար: Գրքեր եմ կարդում, Ֆիլմեր եմ դիտում: Երբ գումար եմ ունենում, լինում եմ Թբիլիսիում: Այնտեղ ինձ ազատ ու լավ եմ զգում: Թբիլիսին շատ եմ սիրում: Այնտեղ ընկերներ ունեմ՝ բանաստեղծներ, գրողներ: Ինձ հաճելի է շփվել նրանց հետ: Հա, գներն էլ են այնտեղ ավելի մատչելի: Ես կարող եմ նստել գրքերի ակումբում, հանգստանալ ու կարդալ: Բաքուն շատ թանկ քաղաք է: Այնտեղ կա մեկ book club, բայց ես՝ որպես գրող, չեմ կարող այնտեղ հաճախել՝ ինձ համար չափազանց թանկ է:

Շփվում եմ հիմնականում երիտասարդության հետ: Իմ տարիքի ընկերներից շատ քիչ են մնացել. մի մասը գնացել է, ոմանք անհետացել են, ուրիշները հոգնել են, փոխել գործունեության ոլորտը, սկսել են գումարներ վաստակել: Ադրբեջանում հնարավոր չէ ապրել հոնորարներով կամ գրքերի վաճառքից ստացած գումարներով: Լավ է, որ կան մարդիկ, որոնք գնահատում են ինձ ու մեր ուղին և օգնում են: Նրանցից մեկը, ինձ գումար տալով, ասում է, որ ոչ թե ինձ է տալիս այդ գումարը, այլ հանուն իր երեխայի ապագայի է դա անում: Լավ է, որ նման մարդիկ կան: Նրանք հարուստ չեն, պարզապես հասկանում են՝ գրելու համար նյութական օժանդակություն է հարկավոր:

Մենք ապրում ենք Ռոբինզոն Կռուզոյի պես. պետք է ամեն ինչ ինքներս անենք՝ ինքներս մեզ բուժենք, գիրք գրենք, հետո այն հրատարակելու համար գումար հայթհայթենք, այնուհետև գրքերը բաժանենք գրախանութներին: Եվ ինքդ էլ պիտի քո ընթերցողին ստեղծես: Գրականության մեջ դասագրքերը գրեթե սովետական են. ոչինչ չի փոխվել, և մենք երկար ժամանակ տեղյակ չէինք արտասահմանյան գրականության գործընթացներից: Դրա համար, երբ մարդիկ ծանոթանում են նոր գրականության հետ, իրենց կորցնում են ու մեխանիկորեն պնդում՝ «դա գրականություն չէ»: Երբ քննադատները սկսեցին գրել իմ նոր՝ «Գուգարք» վեպի մասին, ես հասկացա, որ նրանք տեղյակ չեն, թե առհասարակ ինչ է կատարվում համաշխարհային գրականության մեջ: Վեպում, իհարկե, կան սխալներ, թույլ տեղեր, բայն այն, ինչ նրանք քննադատում էին, իրականում իմ պլյուսներն էին:

Մեր ընթերցողների հետ շփվելը նույնպես անհարմար է՝ նյարդեր ես ծախսում: Ես ինձ դա արգելել եմ: Նրանք ուղղակի ուզում են իրենց համոզել՝ այո, ես բիզնեսմեն եմ և չեմ գրում, բայց եթե սկսեի գրել, քեզանից շատ ավելի լավ կանեի: Նրանք նման ոճով հարցեր են տալիս ոչ թե պատասխան ստանալու համար, այլ որպեսզի հաստատեն իրենց համոզմունքները: Ոմանք էլ փորձում են ինձ պատմել իրենց կյանքը և առաջարկում են այդ մասին վեպ գրել:

Գիտեմ, որ ես երրորդ աշխարհի երկրի գրող եմ, և այդ մասին ինձ մշտապես հիշեցնելն օգնում է չկորցնել իրականության զգացումը: Առանց դրա մարդ, առավել ևս՝ ստեղծագործող մարդ, ծիծաղելի է դառնում: Երրորդ աշխարհի երկրի գրող լինելը շատ դժվար է, հատկապես, երբ ուզում ես մի քիչ այլ կերպ գրել:

Որպեսզի մարդիկ քեզ ճանաչեն ու ընդունեն որպես գրող, անհրաժեշտ է, որ դա հաստատի իշխանությունը: Դու պետք է ինչ-որ մեկին աշխատանքի դասավորես, մյուսի համար բանակում տաք տեղ ապահովես, պետք ունենաս ամառանոց, որդիդ պետք է աշխատի դեսպանատանը կամ դատախազ լինի, կամ մաքսատանն աշխատի: Դու պետք է շքանշաններ, պետական պարգևներ ունենաս: Ես ժողովրդի համար ուղղակի փողոցային տղա եմ, որը անհեթեթություններ է գրում և դրանով ուզում է ուշադրություն գրավել: Այդպիսին է իրենց դիրքորոշումը:

«Վրաստանը մեզ հույս է տալիս»

– Մեր տարածաշրջանի բնակիչների և անձամբ քո համար կա՞ ընտրություն զարգացման ուղիների միջև՝ Արևմուտք և Արևելքի, Եվրոպայի և Ասիայի, ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի միջև:

– Այո, մեր տարածաշրջանում կա նման խնդիր: Ոմանք մտածում են, որ Ամերիկան և Եվրոպան ուզում են, որ մենք պարզապես վերանանք: Հիմա մոդայիկ է խոսել մասոնների մասին, նրանց մասին գրքեր կարդալ և հեքիաթներ պատմել: Դրանով հիմնականում զբաղվում են անլուրջ և անկիրթ մարդիկ: Մենք, իհարկե, մեծ կախվածության մեջ ենք Ռուսաստանից: Վերջինիս միջոցով մենք հաղորդակից ենք դարձել եվրապական մշակույթին: Եվ եթե վաղը Ռուսաստանում դրական փոփոխություններ լինեն, դա մեխանիկորեն կանդրադառնա նաև մեզ վրա. դրա համար ես շատ եմ սիրում ու գնահատում նրանց, ովքեր պայքարում են Ռուսաստանում ժողովրդավարության համար:

Ես շատ եմ սիրում ռուս գրականությունը, ռուսների շնորհիվ մենք ստեղծել ենք թատրոն, օպերա, ակադեմիական երաժշտություն, և նշանակություն չունի՝ թույլ են դրանք, թե ուժեղ: Շատ մահմեդական երկրներում ակադեմիական երաժշտություն գոյություն չունի: Մենք ունենք, և դա քիչ չէ:

Շատերը կարոտախտ ունեն խորհրդային ժամանակների հանդեպ, և նրանց կարելի է հասկանալ: Այն ժամանակ իսկապես ավելի լավ էր, քան հիմա: Այդ մարդիկ կորցրել են հույսը, նրանք չգիտեն՝ ինչ է սպասվում վաղը: Հիմա չկա այն, ինչ կար ԽՍՀՄ-ում՝ մանկապարտեզները, գրադարանները, դպրոցները այն չեն, կան գյուղեր, որտեղից վերջին 10 տարիների ընթացքում ոչ ոք համալսարան չի ընդունվել: Գրադարանները ոչնչացրեցին կամ դարձրեցին խանութներ ու ռեստորաններ…

Բայց ռուսական մշակույթի հանդեպ իմ տածած հարգանքով հանդերձ՝ այն, ինչ այսօր այնտեղ կատարվում է, ուղղակի խայտառակություն է: Մենք երկար ենք միասին ապրել, և դա շատ կարևոր է: Բերեմ մի օրինակ. մենք լավ ենք Թուրքիայի հետ՝ շատերն այնտեղ աշխատում են, ապրում, սովորում: Թուրքական ոստիկանությունը կաշառք չի վերցնում, և դա մեր մարդիկ ընկալում են որպես բնական մի բան, դե, այդպես էլ պիտի լինի: Թուրքիայում ոստիկանությունը պետք է իրեն պահի որպես ոստիկանություն: Բայց երբ վրացի ոստիկանները սկսեցին կաշառք չվերցնել, դա դարձավ անվերջ քննարկումների թեմա: Մինչ այդ ասում էին, որ կաշառակերությունը մեր էության մեջ է, մեր արյան մեջ է, որ այդպես միշտ եղել է և կլինի: Բայց Վրաստանում տեղի ունեցած փոփոխությունները լուրջ ազդեցություն ունեցան մեզ վրա: Շատերը դադարեցին մեղադրել ժողովրդին և սկսեցին խնդիրը տեսնել համակարգի մեջ: Շևարդնաձեի ժամանակ Վրաստանում կաշառակերությունը համատարած բնույթ ուներ: Բայց կարելի է ապրել առանց կաշառքի, և այդ առումով Վրաստանը մեզ ծանրակշիռ փաստարկներ ներկայացրեց:

3 տարի առաջ գնացել էի հանգստյան տուն: Մի անգամ բժշկի մոտ լսեցի բուժքրոջ և մի հաճախորդ պապիկի զրույցը: Բուժքույրն ասում էր, որ կաշառակերությունը մեզ մոտ միշտ եղել է՝ այդպես են մեզ ստեղծել: Պապիկը բերեց Վրաստանի օրինակը և ասաց, որ երբ Սահակաշվիլիին հարցրել են, ինչպես է կաշառակերության դեմն առել, նա պատասխանել էր. «Ինքս չէի վերցնում, և ուրիշներն էլ չէին վերցնում»: Հաճելի էր լսել այդ խոսակցությունը: Տարեց մարդը հասկացել էր, որ մեղավոր է ոչ թե ժողովուրդը, այլ նրանք, ովքեր մեզ ղեկավարում են: Գուցե, Վրաստանում էլ բարձր օղակներում կա կաշառակերություն, սակայն առայժմ այդ երկիրը մեզ հույս է տալիս: Մենք պետք է մարդկանց բացատրենք, որ մեղավոր է համակարգը, և վերջ: Այդ առումով լավ օրինակ են Հարավային և Հյուսիսային Կորեաները:

Ինչ եմ ես անձամբ մտածում… Այդ հարցի պատասխանը տվել են 100 տարի առաջ: Մեր դասականներից մեկն ասել է, որ ամենամեծ տանջանքն է ապրել Արևելքում և մտածել՝ ինչպես Արևմուտքում: Եվրոպան ինձ համար ոչ թե աշխարհագրություն է, այլ մտածելակերպ: Կարծում եմ՝ եվրոպական մշակույթն այլընտրանք չունի: Շատերը, դա հասկանալով, շարունակում են սարսափներ պատմել Եվրոպայի մասին: Կիսվեմ մի դիտարկմամբ. Եվրոպայի քննադատները, ովքեր ասում են, որ «նրանք բոլորը գեյեր, մարմնավաճառներ ու լեսբուհիներ են», երեխաներին ուսման են ուղարկում Եվրոպա, վարում են եվրոպական մեքենաներ, բուժվում են եվրոպական կլինիկաներում և ասում են, որ երբ մենք Արևելքում բաղնիք ենք ունեցել, Եվրոպայում դեռ զուգարաններ չկային: Բայց այդ նույն մարդիկ շարունակում են եվրոպական կոստյումներ հագնել, եվրոպական օճառ, շամպուն կամ տամպոններ օգտագործել…

Մաս 1-ին. Գրող. Հայաստանում ինձ նյարդայնացնում էր նույնը, ինչ Ադրբեջանում 

Մաս 2-րդ. Հարցազրույց ղարաբաղյան պատերազմի մասին լավագույն վեպի հեղինակի հետ

Զրուցեց Յուրի Մանվելյանը