Կբուժվեն ընտրյալները․ ապագա պատվաստանյութը կիսում է աշխարհը

Այս պահին աշխարհում մշակվում է մոտ 200 հակակորոնավիրուսային պատվաստանյութ։ Մոտ 20-ը մեծ շանս ունեն դառնալու վերջնական պրոդուկտ։ 

Միջանկյալ արդյունքները թույլ են տալիս ասել, որ պատվաստանյութ, ամեն դեպքում, լինելու է։ Պետություններն այժմ քննարկում են դրա ձեռքբերման հարցը։ Ինչպես է բաշխվելու ապագա պատվաստանյութը՝ դեռևս պարզ չէ։ Այսօր տեղի ունեցած մամուլի ասուլիսի ընթացքում նշել է Առողջապահության նախարար Արսեն Թորոսյանը։

Որոշ երկրներ սկսել են դեռ չարտադրված կամ արտադրված, բայց չհաստատված պատվաստանյութի գնման գործընթացը՝ մեծ խմբաքանակներով։ Մի քանի օր առաջ, օրինակ, անգլիական մի պարբերական գրել էր, որ Մեծ Բրիտանիան իր բնակչության համար գնել է մոտ 60 միլիոն դոզա ապագա պատվաստանյութ, ինչը, ըստ նախարարի, նշանակում է, որ այլ պետություններ (սկզբնական փուլում) դրան հասանելիություն առհասարակ չեն ունենա։ 

«Կարծես, մրցավազքի նման մի բան կա հիմա․ բոլորը փորձում են դեռ չարտադրված, չհաստատված պատվաստանյութերի խմբաքանակներ գնել։ Իհարկե, բանակցությունների մեծ մասը գաղտնիության քողի տակ են գնում։ Մենք որոշել ենք առնվազն սկսել այդպիսի խոսակցություններ՝ թե՛ ուղիղ արտադրողների, թե՛ հավաքական գնորդների հետ՝ Յունիսեֆի, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության, որոնք կարող են միանգամից 100 երկրի համար գնել մեկ մեծ խմբաքանակ և հավասար բաժանել», – ասել է նախարարը՝ ընդգծելով, որ այդ բանակցությունները խիստ նախնական բնույթ են կրում։

Իրավիճակն ու գիտական առաջընթացը թույլ են տալիս նոր տիպի կորոնավիրուսի դեմ պատվաստանյութի փորձարկումներն անել համեմատաբար կարճ ժամանակահատվածում։ Փորձարկումներն արվում են մի քանի փուլով․ նախ՝ կենդանինների վրա, հետո՝ փոքրաթիվ մարդկանց վրա՝ տասնյակների, հետո՝ հարյուրների, հետո՝ հազարների և ավելի մարդկանց վրա։ Պատվաստանյութը, շեշտել է Թորոսյանը, միակ բանն է, որ թույլ կտա վերադառնալ «սովորական կյանքի»՝ առանց դիմակների և սոցիալական հեռավորության։ Մինչ այդ հակահամաճարակային կանոնները կմնան ուժի մեջ՝ անկախ նրանից, կերկարաձգվի արտակարգ դրությունը, թե ոչ։

Պատվաստանյութի հայտնաբերումը ինքնին լուծում չէ

Այն, որ պատվաստանյութ կլինի, հանրային առողջապահության մասնագետների և միջազգային կազմակերպությունների շրջանում այլևս կոնսենսուսային համոզում է։ Հիմնական անորոշությունը այժմ ժամկետների և հասանելիության/բաշխման մեխանիզմների մեջ է։

ԱՀԿ-ն վկայակոչելով՝ Հայաստանի առողջապահության նախարարն էլ էր շաբաթներ առաջ զգուշացրել՝ պատվաստանյութի հայտնաբերումն ինքնին խնդրի լուծում չէ։ Կախված դրա արտադրության հասանելիությունից, ներարկումների անհրաժեշտ դոզաներից և քանակից համավարակի չեզոքացման ժամկետները խիստ տատանվում են։ Նշվել էր, որ հավանական է՝ համավարակի ամբողջական հաղթահարման համար հարկավոր լինի 4-5 տարի։ 

Համավարակը կանգնեցնելու համար անհրաժեշտ է զագվածային վակցիանցիա․ բավարար քանակությամբ մարդկանց իմունիզացիան թույլ կտա էականորեն նվազեցնել վարակի տարածման տեմպերը և վերադառնալ բնականոն կյանքին։

Երկրագնդի բնակչության զանգավածային պատվաստումն ապահովելու համար անհրաժեշտ կարողություններ, սակայն, չկան։ BBC-ն՝ հղվելով Economist ամսագրին, նշում է, որ աշխարհում ամեն տարի արտադրվում է ընդհանուր մոտ 5 միլիարդ դոզա պատվաստանյութ, որից 1․5 միլիարդը՝ սեզոնային գրիպի դեմ։ Եթե բոլոր գոյություն ունեցող կարողությունները վերապրոֆիլավորվեն և արտադրվի միայն հակակորոնավիրուսային պատվաստանյութ (ինչն ինքնին անհնարին է, քանի որ այլ պատվաստանյութերի, օրինակ՝ գրիպի, կարմրուկի, կարմրախտի և այլ հիվանդությունների դեմ, արտադրությունն, այնուամենայնիվ, շարունակվում է և շարունակվելու է), 7․8 միլիարդ մարդուն պատվաստելու համար անհրաժեշտ կլինի առնվազն մեկուկես տարի։ Հասկանալի է, որ գործնականում, ամենայն հավանականությամբ, շեշտակի ավելի։

Մասնագետները նշում են, որ կոլեկտիվ իմունիտետի ձեռքբերման համար բավարար է պատվաստել բնակչության 80 տոկոսին (աշխարհի մակարդակով՝ մոտ 6.24 միլիարդ մարդ), կա հավանականություն, որ վարակի հաղթահարման համար անհրաժեշտ կլինի ոչ թե մեկ, այլ երկու (գուցե նույնիսկ ավել) դոզայի ներարկում։ Այդ դեպքում խոսքը 6․24 մլրդի մասին չէ լինի նույնիսկ, այլ մոտ 12 մլրդի։ Հետևաբար՝ նաև ավելի երկրար ժամկետների։ Հստակ չէ նաև՝ արդյոք արդեն իսկ վարակված և ապաքինված մարդիկ պատվաստվելու կարիք կունենա, թե ոչ։

Ժամկետներն, այսպիսով, խիստ անորոշ են։ Քանի դեռ հայտնի չէ՝ ինչ տեսակի պատվաստանյութի մասին է խոսքը (կարող է լինել վիրուսային, վեկտորային, ԴՆԹ կամ ՌՆԹ հիմքով պատվաստանյութ, սպիտակուցային և այլն), հնարավոր չէ հստակ ասել՝ քանի ամիս կամ տարի անհրաժեշտ կլինի՝ բավարար քանակի դոզաներ արտադրելու համար։ 

Գերտերություններն ընդդեմ մարդկության

Երկրորդ – և մեծապես քաղաքական – հարցը պատվաստանյութի բաշխմանն է վերաբերում։ Ինչպե՞ս հերթագրվել պատվաստանյութի համար և հնարավորինս առաջ ընկնել հերթից։ Ինչպե՞ս է բաշխվելու պատվաստանյութը, ո՞վ է դա որոշելու։

ԱՀԿ-ն հայտնում է, որ առաջնահերթության հարցը քննարկվում է մասնակից երկրների հետ։ Կա առաջարկ առաջնահերթություն տալ բուժաշխատողներին և բնակչության հատկապես խոցելի խմբերին՝ քրոնիկ հիվանդներին և տարեցներին։ 

Տարբեր երկրների, հատկապես՝ գերտերությունների, ներքին քաղաքականության վրա ԱՀԿ-ն կամ ցանկացած այլ միջազգային առողջապահական կազմակերպություն մեծ ազդեցություն ունենալ, սակայն, չի կարող։ Հավանական է, որ այն երկիրը, որտեղ առաջինը կհայտնաբերվի պատվաստանյութը, գոնե սկզբնական փուլում, մինչև իր բնակչության մեծ մասը չպատվաստվի, արտահանման արգելք կսահմանի։

Մրցավազքը, որի մասին այսօրվա ասուլիսին խոսում էր նաև Հայաստանի Առողջապահության նախարարն, այսպիսով, առնվազն երկու ուղղություն ունի․

մի կողմից՝ պետությունները «մրցակցում են» առաջինը պատվաստանյութը հայտնաբերելու, մյուս կողմից էլ՝ առաջնահերթության կարգով «ուրիշի» հայտնաբերած պատվաստանյութը գնելու համար։ 

Փորձարկումների վրա աշխատում են ինչպես պետական, այնպես էլ մասնավոր ընկերություններ։

Կլինիկական փորձարկումների փուլում համոզիչ հաջողություններ են գրանցել Ad5-nCoV պատվաստանյութը (արտադրում է չինական CanSino Biologics ընկերությունը՝ Չինաստանի Ռազմական բժշկական գիտությունների ակադեմիայի Բիոտեխնոլոգիաների ինստիտուտի հետ համատեղ), mRNA-1273 պատվաստանյութը (ամերիկյան Moderna ընկերությունը՝ ԱՄՆ Ալերգիայի և վարակիչ հիվանդությունների ամերիկյան ազգային ինստիտուտի հետ համատեղ), AZD1222 պատվաստանյութը (շվեդաբրիտանական AstraZeneca ընկերությունը՝ բրիտանական Օքսֆորդ համալսարանի հետ համատեղ)։ Որոշակի հաջողություններ են գրանցել նաև BioNTech, Fosun Pharma և Pfizer գերմանա-ամերիկյան ընկերությունների մշակած պատվաստանյութը, Ռուսական Գամալեյա հետազոտական ինստիտուտը և մի շարք այլ չինական և ամերիկյան արտադրողներ։

Հատկանշական է, որ ԱՀԿ-ի նախաձեռնած «Սոլիդարության թեստ» միջազգային ծրագրին, որը կլինիկական փորձարկումների չափանիշներ մշակելուց բացի՝ պետք է նպաստեր նաև պատվաստանյութերի և դեղամիջոցների վերաբերյալ տեղեկատվության փոխանակմանը, չեն միացել ԱՄՆ-ն, Մեծ Բրիտանիան, Չինաստանը, Ֆրանսիան և Ռուսաստանը։

ԱՀԿ-ի՝ ACT Accelerator նախաձեռնության հայտարարությունները, թե էֆեկտիվ պատվաստանյութը պետք է ամբողջ աշխարհին հասանելի լինի, բավականին կոշտ արձագանքի արժանացան արտադրող ընկերությունների կողմից։ Հիշատակված Pfizer ընկերությունն, օրինակ, ԱՀԿ-ի հայտարարությունը որակեց որպես անհեթեթություն, իսկ AstraZeneca ղեկավարը հայտարարեց,  որ դա կխանգարի նորարարությունների խթանումը։

ԱՀԿ-ի նախաձեռնությունը գրեթե անիրականալի է։ Ամենայն հավանականությամբ, էֆեկտիվ պատվաստանյութի բանաձևը կլինի արտադրող ընկերության իտելեկտուալ սեփականությունը, որը ենթակա չէ հանրայնացման, բայց կարող է ենթակա լինել վաճառքի։

Պատվաստանյութի հասանելիությունը, ըստ ամենայնի, ուղիղ համեմատական է լինելու ազգային պետությունների քաղաքական և տնտեսական հնարավորությունների հետ։ Այս մասին, թերևս, խոսվում էր նույնիսկ այն ժամանակ, երբ պատվաստանյութի հայտնաբերման աշխատանքները մեկնարկային փուլում էին, միջանկյալ հաջողությունները շատ չէին, պատվաստանյութի լինելիությունը դեռևս հարցադրելի էր։ 

Կարելի է վերհիշել, օրինակ, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների նախագահ Դոնալդ Թրամփի հայտարարությունը․ ամիսներ առաջ, առաջին իսկ հուսադրող լուրից հետո, Թրամփն անմիջապես փորձել էր պատվաստանյութի բացառիկ օգտագործման իրավունք ձեռք բերել (կանխիկով) գերմանական մի ընկերությունից՝ CureVac-ից, որը ֆինանսավորվում է Գերմանիայի կառավարության կողմից: Գերմանիայի առողջապահության նախարարը հաստատել էր, որ առաջարկն իսկապես ներկայացվել և մերժվել է: Հետագայում, երբ տարբեր ընկերություններ՝ պետական և մասնավոր, հայտնում էին փորձարկումների միջանկյալ հաջողությունների մասին, նման առաջարկները միայն շատանում էին։ Դրանցից ոչ բոլորն են մերժվել․ Մեծ Բրիտանիայի օրինակն այսօր հիշատակեց նույնիկս Արսեն Թորոսյանը։

Կարելի է հիշել նաև Գերմանիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի և Նիդերլանդների մասին, որոնք միավորվել և համատեղ պայմանագիր են կնքել վերոհիշյալ AstraZeneca ընկերության հետ՝ մոտ 300 մլն դոզա ապագա պատվաստանյութի ձեռքբերման վերաբերյալ։ Նույն քանակի ռեզերվ է արել նաև ԱՄՆ-ն։ Նշված ընկերությունը վակցիանայի վրա աշխատում է բրիտանական Օքսֆորդ համալսարանի հետ․ Մեծ Բրիտանիան արդեն իսկ հայտնել է, որ պատվաստանյութի հայտնաբերման դեպքում ունենալու է օգտգործման բացառիկ իրավունք․ բրիտանացիները, եթե փորձարկումները հաջողեն, կպատվաստվեն առաջնահերթության կարգով։

Այս գործարքները, իհարկե, խոստումնալից են, բայցև ռիսկային։ Ըստ նախնական կանխատեսումների՝ հարյուրավոր պատվաստանյութերից միայն 3 տոկոսը կհաղթահարեն կլինիկական փորձարկումները։ Գերտերությունների բացառիկ ներդրումների մեծ մասը, հավանաբար, արդարացված չեն լինի։ Կանխավճարային սկզբունքը արդարացվում մի պարզ իրողությամբ․ ցանկացած պատվաստանյութի հաջողությունը բերելու է շուկայական իրարանցման՝ դոզաների քանակը սահմանափակ է, պահանջարկը՝ համաշխարհային։