Epress.am Լուրեր Հայաստանից
«Ֆաշիզմ» տերմինն օգտագործվում է ամենուր, որովհետեւ եթե նույնիսկ իտալական ֆաշիստական ռեժիմից հանենք մեկ կամ ավել ասպեկտներ, միեւնույն է այն կշարունակի ճանաչվել որպես ֆաշիստական։ Իտալական ֆաշիզմից վերացնելով իմպերիալիզմը՝ կստանաք Ֆրանկո կամ Սալազարա։ Վերացնենք գաղութարարությունը – կստացվի բալկանյան ֆաշիզմ։ Իտալական ֆաշիզմին ավելացնենք ռադիկալ հակակապիտալիզմ (ինչով երբեւէ չէր տառապում Մուսոլինին), եւ կստացվի Էզրա Փաունդ։ Ավելացնենք «շեղվածություն» առ կելտական միֆոլոգիա եւ Գրաալի պաշտամունք ( իտալական ֆաշիզմին բացարձակապես օտար), ու մեր առջեւ է ֆաշիստական ամենահարգված գուրուներից մեկը՝ Յուլիուս Էվոլան։
Այս խառնաշփոթը վերացնելու համար, ըստ իս, հարկավոր է զատորոշել Հավերժական Ֆաշիզմի (ուռ-ֆաշիզմի*) տիպիկ բնորոշիչների ցանկը, թեեւ դրանցից մեկի առկայությունն էլ բավական է, որպեսզի սկսի որոշակիանալ ֆաշիստական մշուշոտությունը։
1. Ուռ-ֆաշիզմի առաջին բնորոշիչը ավանդույթի պաշտամունքն է։ Ավանդապաշտությունը ֆաշիզմից հին է։ Այն հանդես է գալիս որպես կաթոլիկ հակահեղափոխական մտքի դոմինանտ ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո, թեեւ ծնվել է ուշ հելլենիստական շրջանում՝ իբրեւ հակազդեցություն դասական Հունաստանի ռացիոնալիզմին։
Միջերկրական ծովի ավազանի՝ տարբեր կրոնների պատկանող ժողովուրդները (նրանց բոլորին հավասար հանդուրժողականությամբ թույլ էր տրված մուտքը հռոմեական Պանթեոն) որոնում էին մի հայտնություն, որը ծագել էր դեռ մարդկության պատմության արշալույսին։ Այդ հայտնությունը դարեր շարունակ պարուրված էր լեզուների ծածկոցով, որոնց իմաստը կորսված էր։ Հայտնությունը հանձնված էր եգիպտական հիերոգլիֆներին, կելտական ռունաներին, ինչպես նաեւ սրբազան՝ մինչ օրս էլ չպարզաբանված ասիական կրոնների հուշարձաններին։
Այդ նոր մշակույթը անխուսափելիորեն պարզվում էր, որ սինկրետիկ է։ Սինկրետիզմը ոչ թե, ինչպես նշում են բառարանները, բազմաբնույթ հավատալիքների ու փորձառությունների համադրություն է։ Համադրության հիմքն այստեղ առաջին հերթին հակասությունների հանդեպ արհամարհանքն է։ Այս տրամաբանությամբ՝ բոլոր նախագո բացահայտումները ներառում են ճշմարտության հատիկ, եւ եթե նրանք տարաբնույթ են կամ առհասարակ անհամատեղելի, հոգ չէ, քանի որ այլաբանորեն միեւնույն է սերում են մի ինչ-որ բուն ճշմարտությունից։
Դրանից բխում է, որ տեղ չկա գիտելիքի զարգացման համար։ Ճշմարտությունն այլեւս հռչակված է մեկընդմիշտ. մնում է միայն լուսաբանել նրա մութ խորքերը։ Բավական է նայել ցանկացած ֆաշիստական մշակույթի «պահունակ». այնտեղ միայն ավանդապաշտ-մտածողները տեղ ունեն։ Գերմանա-ֆաշիստական գնոզիսը սնվում էր ավանդապաշտ, սինկրետիկ, օկուլտ /ախթարական/ ակունքներից։ Նոր իտալական աջերի կարեւորագույն տեսական աղբյուր Յուլիուս Էվոլան խառնում է Գրաալը «Սիոնի իմաստունների արձանագրություններ»-ի հետ, ալքիմիան՝ Հռոմեական Սրբազան կայսրության։ Փաստն ինքնին, որ մտահորիզոնն ընդլայնելու համար այժմ իտալական աջերի մի մասը ընդարձակել է պահունակը, այնտեղ ներառելով Դե Մեստր, Գենոն ու Գրամշի, սինկրետիզմի փայլուն դրսեւորում է։ …Մեկ կույտի մեջ Ավգուստին ու Սթունհենջ լցնելու սկզբունքն ինքնին ուռ-ֆաշիզմի ախտանշան է հենց։
2. Ավանդապաշտությունը անխուսափելիորեն հանգեցնում է մոդեռնիզմը չընդունելուն։ Ինչպես իտալական ֆաշիստները, այնպես էլ գերմանական նացիստները կարծես թե պաշտում էին տեխնիկան, այն դեպքում, երբ ավանդապաշտ մտածողները սովորաբար փնովում են այն՝ նրա մեջ ավանդական հոգեւոր արժեքների ժխտում տեսնելով։ Սակայն, իրականում, նացիզմն իր ինդուստրիալիզացիայի սոսկ արտաքին ասպեկտով էր հիանում։ Իր գաղափարախոսության խորքում գերիշխում էր Blut und Boden /«Արյուն եւ հող»/ տեսությունը։ Կապիտալիստական արդիականության քողի տակ տեղի էր ունենում ժամանակակից աշխարհի ժխտումը։ Սա, ըստ էության, 1789-ի (ինչպես նաեւ, բնականաբար,1776-ի) ոգու՝ Լուսավորության ոգու ժխտումն էր։ Ռացիոնալիզմի դարաշրջանը դիտվում է որպես ժամանակակից այլասերության սկիզբ։ Այդ պատճառով ուռ-ֆաշիզմը կարող է սահմանվել որպես իռացիոնալիզմ։
3. Իռացիոնալիզմը սերտորեն կապված է գործողություն հանուն գործողության պաշտամունքի հետ։ Գործելն ինքնին հիանալի է եւ այդ իսկ պատճառով իրականանալի՝ առանց ռեֆլեքսիայի եւ դրանից դուրս։ Մտածումը տղամարդու գործ չէ։ Լինելով քննադատական վերաբերմունքի պոտենցիալ կրող՝ մշակույթը կասկածի տակ է առնվում։ Այս է ամենը – եւ Գեբելսի արտահայտությունը՝ «Երբ լսում եմ «մշակույթ» բառը, ձեռքս ատրճանակին եմ տանում», եւ քնքուշ ընդհանուր խոսքերը ինտելեկտուալ թափթփուկների, ձվագլուխ ինտելիգենտների, ռադիկալ-սնոբիզմի ու համալսարանների՝ կոմունիստական վարակի այդ տարածողների։ Ինտելեկտուալ աշխարհի հանդեպ կասկածամտությունը միշտ ազդարարում է ուռ-ֆաշիզմի ներկայությունը։ Պաշտոնական ֆաշիստական մտածողները հիմնականում զբաղված էին նրանով, որ մեղադրում էին ժամանակակից մշակույթն ու ազատական մտավորականությանը հավերժական արժեքների ուրացման մեջ։
4. Սինկրետիզմի եւ ոչ մի տեսակ քննադատություն չի կարող հանդուրժել։ Քննադատական մոտեցումը գործում է դիստինկցիաներով, դիստինկցիաներն էլ իրենց հերթին արդիականության ատրիբուտներ են հանդիսանում։ Արդի մշակույթի մեջ գիտական խմբակցությունը հարգում է անհամաձայնությունը՝ որպես գիտության զարգացման հիմք։ Ուռ-ֆաշիզմի աչքում անհամաձայնությունը դավաճանություն է։
5. Անհամաձայնությունը այլության նշան է նաեւ։ Ուռ-ֆաշիզմն աճում ու փոհամաձայնություններ է որոնում՝ այլածինի բնական վախը շահագործելով։ Ֆաշիստոիդ կամ մերձ-ֆաշիստոիդ շարժումների առաջնագույն լոզունգներն ուղղված են այլածինների դեմ։ Ուռ-ֆաշիզմն, այսպիսով, սեւեռված է դեպ ռասիզմ։
6. Ուռ-ֆաշիզմը ծնվում է անհատական կամ սոցիալական ֆրուստրացիայից։ Այդ պատճառով էլ բոլոր պատմական ֆաշիզմները հենվում են ֆրուստրացված միջին դասակարգերի վրա, որոնք տուժել են որեւէ տնտեսական կամ քաղաքական ճգնաժամից ու վախենում են գրգռված ցածր խավերի սպառնալիքներից։ Մեր օրերում, երբ երբեմնի «պրոլետարները» վերածվում են մանր բուրժուազիայի, երբ լյումպենը ինքնաբացարկվում է քաղաքական կյանքից, ֆաշիզմն այդ նոր մեծամասնության մեջ իր համար հրաշալի լսարան կգտնի։
7. Նրանց, ովքեր ընդհանրապես տնանկ են, ուռ-ֆաշիզմն ասում է, որ իրենց արտոնությունների միակ գրավականը որոշակի երկրում իրենց ծնվելու փաստն է։ Այդպես է թրծվում ազգայնականությունը։ Բացի այդ, միակ բանը, որ կարող է համախմբել ազգը, թշնամիներն են։ Այդ պատճառով էլ ուռ-ֆաշիստական հոգեբանության հիմքում դրված է դավադրության գաղափարի մոլագարությունը, հնարավորինս՝ միջազգային։ Անդամակիցները հարկ է, որ իրենց պաշարված զգան։ Լսարանը դավադրության վրա կենտրոնացնելու ամենալավ միջոցը քսենոֆոբիայի զսպանակները կիրառելն է։ Ներքին դավադրությունն էլ կանցնի թերեւս. դրան շատ հարմար են հրեաները, քանի որ նրանք կարծես միաժամանակ թե ներսում են, թե մեջը։
8. Անդամակիցներն իրենց պետք է, որ վիրավորված զգան այն բանից, որ թշնամիներն ի ցույց են դնում իրենց հարստությունը, պարծենում ուժով։ Երբ ես փոքր էի, ինձ ներշնչում էին, որ անգլիացիները «հինգանգամյա սնվող» ազգ են։ Անգլիացիները սնվում են ավելի ինտենսիվ, քան ընչազուրկ, բայց ազնիվ իտալացիները։ Հարուստ են եւ հրեաները, ու բացի այդ նրանք օգնում են յուրայիններին, ունեն փոխօգնության գաղտնի ցանց։ Սա մի կողմից. միեւնույն ժամանակ անդամակիցները համոզված են, որ կհաղթեն ցանկացած թշնամու։ Այսպես, հռետորական լարերի տատանումների շնորհիվ թշնամիները պատկերվում են միեւնույն պահին որպես չափազանց ուժեղ եւ որպես չափազանց տկար։ Այդ պատճառով էլ ֆաշիզմները միշտ պարտության են մատնված. նրանք ի վիճակի չեն օբյեկտիվորեն գնահատել ախոյանի մարտունակությունը։
9. Ուռ-ֆաշիզմի համար չկա պայքար հանուն կյանքի, այլ կա կյանք հանուն պայքարի։ Եթե այդպես է, պացիֆիզմը հավասարազոր է թշնամու հետ եղբայրանալուն։ Պացիֆիզմը դատապարտված է, քանի որ կյանքը հավերժական պայքար է։ Միեւնույն ժամանակ գոյություն ունի նաեւ Ահեղ Դատաստանի բարդույթը։ Քանի որ թշնամի պետք է որ ոչնչանա – եւ կլինի այդպես – նշանակում է՝ վերջին մարտ կլինի, որի արդյունքում հիշյալ շարժումը լիակատար վերահսկողություն ձեռք կբերի աշխարհի նկատմամբ։Այսօրինակ ՙտոտալ լուծման՚ պարագայում ենթադրվում է համընդահանուր խաղաղության դարաշրջանի՝ Ոսկե դարի սկզբանավորում։
Սակայն սա հակադրվում է տեւական պատերազմի դրույթին, եւ դեռ ոչ մի ֆաշիստական առաջնորդի չի հաջողվել լուծել առաջացող այս հակասությունը։
10. Բոլոր ռեակցիոն գաղափարախոսություններին բնորոշ է էլիտարիզմը՝ իր խորը արիստոկրատականության ձգողականությամբ։ Պատմության ընթացքում բոլոր արիստոկրատական եւ միլիտարիստական էլիտարիզմները հիմնվում էին տկարի հանդեպ արհամարհանքի վրա։
Ուռ-ֆաշիզմը դավանում է պոպուլիստական էլիտարիզմ։ Շարքային քաղաքացիներն իրենցով կազմում են լավագույն ժողովուրդն աշխարհում։ Կուսակցությունը կազմվում է շարքային քաղաքացիներից լավագույններից։ Շարքային քաղաքացին կարող է (կամ պարտավոր է) դառնալ կուսակցության անդամ։
Բայցեւայնպես չեն կարող լինել պատրիկներ առանց պլեբեյների։ Առաջնորդը, ով գիտի, որ իշխանությունը ստացել է ոչ ներկայացուցչականությամբ, այլ գրավել է ուժով, հասկանում է նաեւ, որ իր ուժը հենվում է մասսաների տկարության վրա, եւ այդ մասսան այնքան է թույլ, որ կարիք ունի անասնավարի եւ արժանի է նրան։
Այդ պատճառով այսպիսի՝ հիերարխիայով կազմակերպված (միլիտարիստական մոդելով) հասարակություններում յուրաքանչյուր առանձին առաջնորդ արհամարհում է, մի կողմից, իրենից բարձաստիճաններին, մյուս կողմից՝ ստորադասներին։
Այս կերպ ամրապնդվում է մասսայական էլիտարիզմը։
11. Յուրաքանչյուրին ու ամենքին դաստիարակում են այնպես, որ նա դառնա հերոս։ Առասպելներում հերոսը մարմնավորում է բացառիկ, արտասովոր մի երեւույթ, մինչդեռ ուռ-ֆաշիզմի գաղափարախոսության մեջ հերոսականությունը նորմա է։ Հերոսականության պաշտամունքը անմիջականորեն կապված է մահվան պաշտամունքին։ Պատահական չէ, որ ֆալանգիստների կոչը Viva la muerte-ն էր։ Նորմալ մարդկանց ասվում է, որ մահը վշտալի է, բայց հարկ է դիմավորել նրան արժանապատվությամբ։ Հավատացյալներին ասում են, որ մահը վերերկրյա երանության հասնելու տառապալից մեթոդ է։ Մինչդեռ ուռ-ֆաշիզմի հերոսը մահ է տենչում, որը նախանշված է նրան՝ որպես լավագույն փոխհատուցում հերոսական կյանքի դիմաց։ Ուռ-ֆաշիզմի հերոսն անհամբեր է մեռնելու։ Այդ հերոսական անհամբերության մեջ, նկատենք փակագծերում, որ շատ ավելի հաճախ է պատահում իրեն մեռցնել ուրիշներին։
լուսինե թալալյան, Իմ արյունը չի հիշում ձեր պատմությունը, 2002
12. Քանի որ տեւական պատերազմը, ինչպես նաեւ հերոսությունը բավականին բարդ խաղեր են, ուռ-ֆաշիզմն իր իշխանության ձգտումը փոխադրում է սեռական ոլորտ։ Սրա վրա է հիմնված առնականության պաշտամունքը (այսինքն՝ քամահրանք կնոջ հանդեպ եւ անողոք հալածանք ցանկացած ոչկոնֆորմիստական սեռական սովորությունների դեմ՝ ողջախոհությունից մինչեւ միասեռականություն)։ Եւ քանի որ սեռն էլ բավականին դժվար խաղ է, ուռ-ֆաշիզի հերոսը խաղում է ատրճանակով, ասել է թե՝ ֆալոսի էրզացով։ Մշտական զորախաղերը հավերժական invidia penis-ն ունեն իրենց հիմքում։
13. Ուռ-ֆաշիզմը կառուցվում է որակական պոպուլիզմի վրա։ Ժողովրդավարության պայմաններում քաղաքացիներն օգտվում են անձի իրավունքներից, քաղաքացիների խմբերն իրենց քաղաքական իրավունքներն իրականացնում են միայն որակական (կվանտիտատիվ) հիմքի առկայության դեպքում. իրագործվում են մեծամասնության որոշումները։ Ուռ-ֆաշիզմի աչքում անհատը անձի իրավունքներ չունի, իսկ Ժողովուրդը հանդիսանում է որպես որակ, որպես մոնոլիտ միասնություն՝ համընդհանուր կամք արտահայտող։ Քանի որ մարդկային արարածների ոչ մի քանակություն իրականում չի կարող ունենալ ընդհանուր կամք, Առաջնորդն հավակնում է ներկայացնել այն բոլորի կողմից։ Պատվիրակելու իրավունքը կորցնելով, շարքային քաղաքացիները դադարում են գործել, նրանք միայն զորակոչի են ենթարկվում, մասն ամբողջի փոխարեն, pars pro toto, Ժողովրդի դերը խաղալու համար։ Ժողովուրդն, այսպիսով, գոյում է բացառապես որպես թատերական ֆենոմեն։
Որակական պոպուլիզմի օրինակի համար պարտադիր չէ Նյուրնբերգյան մարզադաշտին կամ Մուսսոլինիի պատշգամբի առջեւ հռոմեական լեփ-լեցուն հրապարակին անդրադառնալը։ Մոտակա ապագայում որակական պոպուլիզմի հեռանկարը հեռուստատեսությունն է կամ «ինտերնետ» էլեկտրոնային ցանցը, որոնք ի զորու են առանձին վերցված քաղաքացիների խմբի էմոցիոնալ ռեակցիան ներկայացնել իբրեւ «ժողովրդի դատողություն»։
Ամուր կանգնած լինելով իր կվալիտատիվ պոպուլիզմի վրա՝ ուռ-ֆաշիզմը ոտքի է ելնում«փտած պառլամենտական դեմոկրատիաների» դեմ։ Առաջինն, ինչ հայտարարեց Մուսսոլինին իտալական պառլամենտի իր ճառում, այս էր. «Կուզենայի այս խուլ, գորշ դահլիճը վերածել մարզադաշտի իմ տղերքի համար»։ Նա, իհարկե, շատ շուտ «իր տղերքի» համար ավելի լավ հանգրվան գտավ, բայց խորհրդարանն այնուամենայնիվ ցրեց։
Ամեն անգամ, երբ քաղաքական մի այր հարցի տակ է դնում խորհրդարանի լեգիտիմությունը, քանի որ, կարծես թե, այն այլեւս չի արտահայտում «ժողովրդի մտածումը», ակնհայտորեն Հավերժական Ֆաշիզմի հոտ է գալիս։
14. Ուռ-ֆաշիզմը խոսում է Նորալեզվով։ Նորալեզուն հայտնաբերվել է Օրուելի կողմից «1984» վեպում՝ որպես Անգսոցի՝ Անգլիական սոցիալիզմի պաշտոնական լեզու, բայց ուռ-ֆաշիզմի տարրերը բնորոշ են ամենատարբեր բռնապետություններին։ Թե նացիստական, թե ֆաշիստական դասագրքերը առանձնանում էին իրենց աղքատիկ բառապաշարով ու պարզունակ շարահյուսությամբ՝ ցանկություն ունենալով աշակերտի համար առավելագույնս սահմանափակ դարձնել բարդ քննադատական մտածողության գործիքների հավաքածուն։ Բայց մենք պետք է որ զատորոշենք Նորալեզվի մյուս դրսեւորումները նույնպես, նույնիսկ երբ նրանք ժողովրդականություն վայելող հեռուստատեսային թոք-շոուի անմեղ տեսք ունեն։
Ուռ-ֆաշիզմն առ այժմ մեր շուրջն է, երբեմն այն քայլում է քաղաքցիական համազգեստով։ Այնքան հարմար կլիներ մեզ բոլորիս, եթե մեկը դուրս գար համաշխարհային բեմ ու ասեր. «Երազում եմ վերաբացել Օսվենցիմը, ուզեմ եմ, որ սեւ շապիկները նորից քայլեն իտալական հրապարակների շքերթներում»։ Ցավոք, կյանքում այդքան լավ չի լինում։ Ուռ-ֆաշիզմը կարող է ներկայանալ ամենաանմեղ ձեւերով ու կերպարանքով։ Մեր պարտքն է բացահայտել նրա էությունն ու ցույց տալ նրա նոր ձեւերը ամեն օր աշխարհի ցանկացած կետում։
Ազատությունն ու Ազատագրումը մեր աշխատանքն են։ Այն չի ավարտվում երբեք։ Թող որ մեր նշանաբանը լինի՝ ուրեմն չմոռանանք։
Ումբերտո Էկո
հատված 1995-ին Օկլահոմայում կարդացած «Հավերժական ֆաշիզմ» դասախոսությունից
թարգմանությունը հրապարակվել է 2008 թվականին՝ «ա-ակտուալ արվեստ» ամսագրի 6-րդ համարում:* Նյութի վերնագիրը և լուսինե թալալյանի գործը՝ «Արտերիա»-ից
* ուռ – նախասկզբնական, ակունքային, այդու՝ հավերժ։