Հայաստանի հին ու նոր հասարակական դաշինքներն ու հատուկ raison d’être-ի վտանգավոր փնտրտուքը 

Երբ ռացիոնալ ենք նայում աշխարհին,
աշխարհն էլ ռացիոնալ է հետ նայում

Գեորգ Վիլհելմ Ֆրիդրիխ Հեգել    

Անկախ Հայաստանի քաղաքական իրողությունները բացատրող լավագույն հասկացություններից մեկը հասարակական դաշինքն է։ Մի քանի այլ հասկացությունների ու հանգամանքների հետ միասին այն ցույց տալիս է, թե ինչու Հայաստանը չգնաց ղարաբաղյան հակամարտության փոխզիջումային կարգավորմանը, ինչու Հայաստանում ձևավորվեց քրեաօլիգարխիկ քաղաքական համակարգ, ինչ տեղի ունեցավ 2018-ին, ինչու գործող իշխանությունը՝ պատերազմում պարտությունից հետո, հաղթանակեց 2021-ի ընտրություններում, ինչու է ընդդիմության և անկախ հանրային ինտելեկտուալների մի զանգված շարունակ պնդում, թե հայ ազգն ու պետականությունն այժմ կործանվում են։ Քաղաքական այս իրողությունները հասկանալու համար՝ հոդվածում կանդրադառնամ հասարակական դաշինքի մի քանի՝ իմ կարծիքով սխալ և ճիշտ ընկալումների։ 

1․ Մինչև 2018-ի հեղափոխությունը Հայաստանում եղել է մեկ հասարակական դաշինք, որի բովանդակությունը վերաբերել է բացառապես կամ գերազանցապես Ղարաբաղի հարցին։

Հասարակական դաշինք է համարվում, որպես կանոն, այն անուղղակի պայմանավորվածությունը մարդկանց միջև, որի հիման վրա ստեղծվում և (կամ) գործում է պետությունը։ Եթե չկա հասարակական դաշինք, չկա նաև պետություն․ սա է հասարակական դաշինքի տարբեր տեսություններին միավորող ընկալումը։ 

Ուստի սխալ կլինի ասել, թե քրեաօլիգարխիայի տարիներին(2003-2018) հասարակական դաշինք չկար, ինչպես պնդում է փիլիսոփա Աշոտ Ոսկանյանը¹։ Հասարակական դաշինքի բացակայությունը նշանակում է պետության, այդ թվում՝ կառավարության փաստացի չգոյություն, ինչպես նաև ամենաթողության հասնող ազատություն բոլորի համար։ Նման բան Հայաստանում երբեք չի եղել։ Եղել է ոչ լեգիտիմ կառավարություն, խզում հանրային լայն շերտերի և իշխանությունների միջև, ինչը, սակայն, ամենևին չի նշնակում հասարակական դաշինքի բացակայություն ։ 

Սխալ է նաև ասել, թե մինչև հեղափոխությունը Հայաստանում եղել է երկու հասարակական դաշինք, մեկը՝ «Ղարաբաղը մերն է», մյուսը՝ «կրակել չի կարելի», ինչպես պնդում էր Ստեփան Դանիելյանը²։ Նախ՝ եթե «կրակել չի կարելի» բովանդակությամբ հասարակական դաշինք լիներ, 2008-ին կրակած իշխանությունը հենց կրակելուն հաջորդած գործընթացների արդյունքում կհեռանար։ Մինչդեռ հեղափոխության առաջնորդները «Մերժի՛ր Սերժին»-ը «որովհետև նա 2008-ի մարտի մեկին կրակել է»-ով չէ, որ հիմնավորում էին։ Այդ կարգախոսը գերազանցապես հիմնավորվում էր Սերժ Սարգսյանի կառավարման երրորդ ժամկետի անթույլատրելիությամբ (դեմոկրատական պատկերացումներից ելնելով), վարչապետի պաշտոնին չհավակնելու՝ նրա տված խոստման դրժմամբ (ազնվության մասին պատկերացումներ) և իշխանության կոռումպացվածությամբ (սոցիալական խնդիր)։ Հասարակական դաշինքը, ուրեմն, չափազանց լուրջ բան է․ եթե այն «կնքված» է, իսկ իշխանությունը խախտում է այն, ապա չի կարող մնալ իշխանության կամ հեռացվել այլ պատճառներով։ 

Երկրորդ՝ 2016-ի Սասնա Ծռերի՝ փաստացի ահաբեկչական գործողությունը զուսպ ու չափավոր հայ հասարակությունը, ըստ էության, արդարացրեց կամ ընմբռնումով մոտեցավ, ինչպես իրավացիորեն ձևակերպել է Ա․ Ոսկանյանը։ Եթե «կրակել չի կարելի»-ն լիներ հասարակական դաշինքի կարևոր կետ, Սասնա Ծռերի գործողությունը այսպիսի արձագանք չէր ստանա։ Այլ կերպ ասած՝  «Իշխանությանը չի կարելի կրակել, իսկ ընդդիմությանը՝ կարելի է» ձևակերպմամբ հասարակական դաշինք չի կարող լինել։ Հասարակական դաշինքի բովանդակությունը համընդհանուր՝ բոլորին ուղղված բնույթ ունի, և վերաբերում է պետության գոյության իմաստին։ 

Օրինակ՝ «այս պետությունը նրա համար է, որ ապահովի քաղաքացիների խաղաղ գոյակցությունը», կամ «մեր պետությունը ստեղծված է, որ պաշտպանի քաղաքացիների հավասար իրավունքները», կամ «ԽՍՀՄ-ը նրա համար է, որ ապահովի սոցիալիզմի ու կոմունիզմի գալուստը», կամ «Անկախ Հայաստանը նրա համար է, որ Ղարաբաղը մերը լինի» և նմանատիպ այլ պատկերացումներն են, որոնց շուրջ կարող է ձևավորվել հասարակական դաշինքներ։ Արդյունքում՝ «խաղաղ գոյակցությունը», «հավասար իրավունքները», «կոմունիզմի գալուստը» կամ «Ղարաբաղը մերն է» սկզբունքները խախտողները, անկախ նրանից՝ իշխանություն են, ընդդիմություն, թե հասարակության այլ խումբ, պատժվում են՝ իշխանությունից զրկվելու, հեղինակազրկվելու, բանտարկվելու կամ այլ ձևերով։ 

«Անկախ Հայաստանը նրա համար է, որ Ղարաբաղը մերը լինի (կամ անկախանա Ադրբեջանից)»-ն էլ հենց մինչհեղափոխական Հայաստանի հիմքում ընկած հասարակական դաշինքն էր³։  Ինչպես ցանկացած այլ դաշինք՝ այն չափազանց զորեղ բան էր ու թելադրում-պայմանավորում էր պետության գրեթե բոլոր կարևոր հասարակական-քաղաքական զարգացումները։ Ինչպես իրավացիորեն նկատել է Ս․ Դանիելյանը՝ պատահական չէ, որ ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի նախագահությունը մի քանի ամիս դիմացավ, երբ վերջինս 1997-ին հայտարարեց, թե Ղարաբաղի անկախության միջազգային ճանաչումը անհնար է (առնվազն այդ տարիներին) և պետք է գնալ փոխզիջումների։ Նույնիսկ հեղափոխությունից հետո, երբ, Ղարաբաղի հարցը դադարեց լինել հասարակական դաշինքի առանցքը (ինչպես ցույց կտամ ավելի ուշ), հեղափոխական իշխանությունը, ի վերջո, չկարողացավ և (կամ) չցանկացավ գնալ ԼՂ հարցը փոխզիջումներով կարգավորելուն ու կոշտացրեց իր մոտեցումները՝  սկզբնական շրջանում լուծումների գնալու պատրաստակամության անուղղակի նշաններ ցույց տալուց ու դրա բացասական արձագանքներից հետո։     

2․ Հեղափոխությամբ կնքվել է նոր հասարակական դաշինք, որում ժողովրդավարական և սոցիալական որոշ խնդիրներ առաջնահերթություն ունեն Ղարաբաղի հարցի նկատմամբ։ 

Ղարաբաղի անկախության ձգտումների շուրջ ստեղծված հասարակական դաշինքը մի կողմից պայմանավորում էր հասարակական-քաղաքական կարևոր զարգացումները, մյուս կողմից էլ՝ աստիճանաբար հարուցում հասարակության տարբեր շերտերի լռելյայն կամ բարձրաձայն դժգոհությունը։ Ինչպես Ա․ Ոսկանյանը իրավացիորեն նկատել է, 1992-1994 թվականները «հաղթանակի տարիներ» համարելու փոխարեն ավելի շատ «ցուրտ ու մութ տարիներ» կոչելը ցույց է տալիս, որ հանրության՝ գոնե մի ազդեցիկ շերտ սոցիալական ծանր խնդիրներն ավելի է կարևորել, քան ղարաբաղյան պատերազմում հաղթանակը։ Ոսկանյանը իրավացիորեն կասկած է արտահայտում, որ եթե 1988-ի շարժման շարքային մասնակիցները ամբողջությամբ պատկերացնեին «Ղարաբաղը մերն է» պահանջի բոլոր հետևանքները՝ պատերազմը, սոցիալական խնդիրները և այլն, միգուցե առհասարակ ձեռնպահ մնային շարժմանը մասնակցելուց։ Ավելին, քանի որ 1990-ականների ռազմական օլիգարխիան, այնուհետ նաև քրեաօլիգարխիան իր անօրինությունները (ընտրություններ կեղծելը, կոռուպցիան և այլն) շարունակ արդարացնում էր Ղարաբաղի հարցով, բնական է, որ Ղարաբաղի անկախության ձգտումը պետք է որ որոշ չափով արժեզրկվեր հանրության՝ առնվազն որոշ շերտերի շրջանում։ 

Դժվար է գնահատել, թե այդ արժեզրկումն ինչ չափի հասավ հեղափոխությունից անմիջապես առաջ։ Այնուամենայնիվ՝ փաստ է, որ 2018-ի հեղափոխության օրերին Ղարաբաղին առնչվող թեզեր չեն հնչեցվել։ Հեղափոխության առաջնորդների ձևակերպված դրույթները վերաբերում էին բացառապես դեմոկրատական (Սերժ Սարգսյանի կառավարման երրորդ ժամկետի անթույլատրելիություն, օլիգարխիայի վերացում) ու սոցիալական (ընդդեմ քրեաօլիգարխիայի, կոռուպցիայի ու «թալանի») խնդիրներին։ Արդյունքում Հայաստանում առաջին անգամ ձևավորվեց իշխանություն, որի լեգիտիմությունը խարսխված չէր Ղարաբաղի հարցի վրա։ Ավելին, քրեաօլիգարխիկ համակարգը կազմաքանդվեց և երկիրն սկսեց շարժվել դեմոկրատանալու ուղղությամբ։ Իշխանության լեգիտիմության աղբյուրների և քաղաքական համակարգի այսպիսի նշանակալի փոփոխությունը դժվար է չհամարել նոր հասարարակական դաշինքի կնքում, որի բովանդակությունում առաջնայինը դեմոկրատական ու սոցիալական որոշ խնդիրներն են։   

Կրկին՝ դժվար է ասել, թե «Ղարաբաղը մերն է» պահանջից ինչ է մնացել այս նոր հասարակական դաշինքում, հատկապես՝ 2020-ի պատերազմում պարտությունից և ընտրություններում գործող իշխանության վճռական հաղթանակից հետո։ Հստակ է, որ այն երկրորդական տեղ է զբաղեցնում՝ դեմոկրատական ու սոցիալական որոշ խնդիրների համեմատ, բայց և հստակ է, որ այն որոշակի տեղ, այնուամենայնիվ, զբաղեցնում է։ Ազգայնականությունը, որոշ դեպքերում՝ ծայրահեղ ազգայնականությունը, չափազանց մեծ դեր ունի կյանքի իմաստավորման հայաստանցիների պատկերացումների մեջ։ Երկրորդ՝ հեղափոխության որոշ աջակիցների և նույնիսկ որոշ բարձրաստիճան իշխանավորների համար դեմոկրատական ու սոցիալական հարցերի կարգավորումը ընդամենը միջոց են՝ ազգային «վեհ» նպատակներին (ներառյալ՝ Ղարաբաղի անկախությանը, ինչու չէ նաև՝ «Արևմտյան Հայաստանի ազատագրմանը») հասնելու համար։ Ըստ այդ պատկերացումների՝ դեմոկրատական ու սոցիալապես ապահովված հասարակությունը մրցակցային առավելություն կապահովի Հայաստանին՝ ընդդեմ Ադրբեջանի (ինչու չէ՝ նաև Թուրքիայի) պատերազմներում։ Այս մտածողության ծայրահեղ դրսևորումն այն է, որ Հայաստանի գոյության իմաստը հենց այդպիսի պատերազմներ վարելը պետք է լինի, ինչը հիմնավորվում է նաև պատերազմների անխուսափելիության թեզով։ 

Այնուամենայնիվ կարծում եմ, որ առաջիկա տասնամյակների գործընթացները գնալու են հիմնականում 2018-ին ձևակերպված (դեմոկրատական ու սոցիալական խնդիրներ)  և փաստացի ըստ այդմ «կնքված» նոր դաշինքի թելադրած պայմաններով՝ անկախ նրանից, թե առանձին խմբեր ու անհատներ ինչ յուրահատուկ իմաստ կդնեն այս նոր դաշինքի մեջ։ Մոտավորապես այնպես, ինչպես 1991-ին «կնքված» դաշինքը՝ «Ղարաբաղը մերն է» բովանդակությամբ, թելադրեց հաջորդ տասնամյակների հիմնական զարգացումները՝ անկախ նրանից, որ հանրային շատ շերտերի համար այդ դաշինքը արժեզրկվել էր դեռևս 1990-ականներին։ Սա նշանակում է նաև, որ այսօրվա խորհրդարանական ընդդիմությունը, որը «7 երգ ունի, 7-ն էլ Ղարաբաղի մասին», կարող է կորցնել իր աջակիցների զգալի մասին, եթե շարունակի հին հասարակական դաշինքը վերակենդանացնելու իր ռեակցիոն փորձերը։ Մյուս կողմից՝ գործող իշխանությունը կկորցնի իր աջակիցների զգալի մասին, եթե ձախողի երկրի դեմոկրատացման ընթացքը և (կամ) չկարողանա ապահովել այնպիսի պայմաններ, որ հանրության լայն շերտերը լուծեն իրենց նվազագույն սոցիալական խնդիրներն ու էականորեն ավելացնեն եկամուտները։ Ինչ վերաբերում է խորհրդարանական ընդդիմությանը հարող (համեմատաբար) անկախ հանրային ինտելեկտուալների այն մասին, որոնք շարունակ գուժում են Հայաստանի պետականության կամ հայ ազգի վախճանը, ապա կարելի է արձանագրել, որ նրանք ընդամենը ողբում են հին հասարակական պայմանագրի լուծարումը, քանի որ պետականության և բարձր արժեքների մասին նրանց նեղ պատկերացումները Ղարաբաղի պատկանելիության հարցից այն կողմ չեն անցնում։ 

3․ Լիբերալ-դեմոկրատական պետության գոյության իմաստը (raison d’être-ն) բացառապես կամ գերազանցապես իր քաղաքացիների հավասար իրավունքների պաշտպանությունն է։ Ցանկացած այլ (ներառյալ՝ «Ղարաբաղը մերն է») իմաստի շուրջ կնքված հասարակական դաշինք պետությանն հեշտությամբ դարձնում է ոչ դեմոկրատական։  

Այս տեսակետից տարակուսելի է Ա․ Ոսկանյանի այն հարցապնդումը, թե «իսկ հիմա (պատերազմում պարտությունից հետո,- Հ․Մ․) պատրա՞ստ է Հայաստանը մտածել՝ թե ո՞րն է լինելու սրանից հետո իր raison d’être-ն․․․ հանուն ինչի՞ է այսօր ապրում Հայաստանը»։ 

Հայաստանի raison d’être-ն՝ գոյության իմաստը, քաղաքացիների հավասար իրավունքների (կամ հավասար ազատությունների) պաշտպանությունը պետք է լինի, եթե ցանկությունն իսկապես լիբերալ-դեմոկրատական տիպի պետություն ունենալն է։ Նման ցանկություն ձևակերպված էր դեռևս 1991-ից, և պատահական չի, որ դրա իրագործումը ձախողվեց։ Անհնար էր Հայաստանը դեմոկրատական դարձնել, եթե Հայաստանի գոյության հիմնական իմաստը՝ հասարակական դաշինքի առանցքը, Ղարաբաղի անկախության ապահումն էր։ 

Սա չի նշանակում, թե լիբերալ-դեմոկրատական պետությունը չի կարող պատերազմ վարել, էթնիկական կամ այլ կոնֆլիկտի մեջ ներքաշվել և այլն։ Բայց նախ՝ լիբերալ-դեմոկրատական պետության դեպքում պատերազմն ու կոնֆլիկտները չէ, որ պետության հիմքում ընկած հասարակական դաշինքի առանցքն են։ Մինչդեռ 1991-ին ստեղծված Հայաստան պետության (իմաստի) հիմքում հենց և նախևառաջ Ղարաբաղի կոնֆլիկտն էր։ 

Երկրորդ՝ լիբերալ-դեմոկրատական պետությունում ցանկացած կոնֆլիկտ դիտարկվում-քննարկվում է գերազանցապես կամ բացառապես ապրող (ոչ թե մահացած) կոնկրետ մարդկանց իրավունքների ու ազատությունների հարթությունում։ Հայաստանի հանրային քննարկումներում Ղարաբաղի կոնֆլիկտը, հատկապես մինչև վերջին պատերազմը, չի դիտարկվել որպես Ղարաբաղում ապրող հայերի անհատական իրավունքների ու ազատությունների ապահովման խնդիր։ Փոխարենը ղարաբաղցիները, որպես կանոն հայաստանցիների հետ միասին, դիտարկվել են որպես Ղարաբաղը հայկական պահող կամ անկախացնող միջոց։  

Լիբերալ-դեմոկրատական պետության իմաստի մասին վերը նկարագրված դրույթը հաճախ հակադարձվում է նրանով, որ անկախ Հայաստանի գոյությունը պարզապես իմաստ չի ունենա, եթե դրա հիմնական իմաստը քաղաքացիների իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանությունը լինի։ Չէ՞ որ կան իրավունքներն ու ազատությունները բավական հաջող պաշտպանող այլ պետություններ։ Եթե իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանությունից զատ կամ դրա փոխարեն չսահմանվի Հայաստանի գոյության հատուկ իմաստ (raison d’être կամ ազգային գաղափարախոսություն), ապա հայերը կգնան և կապրեն այն պետություններում, որտեղ ավելի լավ են պաշտպանվում մարդու իրավունքները։ 

Սրան ի պատասխան՝ պետք է արձանագրել, որ մարդիկ իրենց կամքից անկախ են ծնվում այս կամ այն (տիպի) պետությունում և նրանց մեծամասնությունը հնարավորություն էլ չունեն ապրելու այլ երկրներում՝ անգամ մեծ ցանկության դեպքում։ Ավելին, նման հնարավորության առկայությունը ուղեկցվում է չափազանց մեծ ռիսկերի ու անորոշությունների հետ։ Այդ պատճառով էլ, անկախ պետության տիպից ու դրանում հատուկ իմաստի առկայություն-բացակայությունից, մարդկանց մեծամասնությունը ապրում է այն երկրում, որտեղ մեծացել է (եթե, իհարկե, պատերազմներն ու բռնությունները գաղթի պատճառ չեն դառնում)։ Այսինքն՝ Հայաստան պետության հիմքում հատուկ իմաստ դնել-չդելը որոշիչ է լինելու ոչ այնքան միգրացիայի (տեմպերի), որքան այդ պետության տիպի, մարդկանց ապրելու միջավայրի ու կյանքի որակի համար։          

Ինչ վերաբերում է նրանց, ովքեր ցանկություն և հնարավորություն ունեն ընտրելու՝ ապրել Հայաստանում, թե ոչ, պետք է արձանագրել, որ տարբեր մարդիկ տարբեր պատճառներով են մնում Հայաստանում կամ արտագաղթում։ Կարիք չկա (և շատ վտանգավոր է), որ ինչ-որ որոշակի շրջանակներ Հայաստանի գոյության հատուկ իմաստ ձևակերպեն, որն էլ հետագայում պետականորեն առաջարկվի (և պարտադրվի) մյուսներին։ Միշտ կլինեն հայեր, որոնք չեն համաձայնի  Հայաստանի հիմքում դրված որևէ մի հատուկ իմաստի հետ, հատկապես եթե այն մեծ զոհողություններ է պահանջելու, ինչպես «Ղարաբաղը մերն է»-ի դեպքում էր։ 

Վերջաբան

Այն, որ Ղարաբաղի անկախության հարցը անկախ Հայաստանի առաջին հասարակական դաշինքի հիմքն էր, պայմանավորեց երկրի հիմնական հասարակական-քաղաքական զարգացումները։ Մասնավորապես՝ Հայաստանը կարող էր խուսափել քրեաօլիգարխիայից և (օրինակ՝ Վրաստանի պես) դեմոկրատանալ դեռ 2000-ականներից, եթե հասարակական դաշինքի առանցքը չլիներ «Ղարաբաղը մերն է»-ն։ Եթե, օրինակ, այդ դաշինքում Հայաստանը ընկալվեր նախևառաջ որպես հայաստանցիների ու ղարաբաղցիների իրավունքների պաշտպանության համար ստեղծվող պետություն, հիմնական իրադարձությունները վստահաբար այլ ուղղությամբ կզարգանային։ Միևնույն ժամանակ՝ դժվար է պատկերացնել, թե հավասար իրավունքների մասին հիմնարար պատկերացումները և արժեքները որտեղի՞ց պետք է հայտնվեին և ինչպե՞ս պետք է դոմինատն դառնային 1980-ականների վերջի և 1990-ականների սկզբի Հայաստանում։

Բոլոր դեպքերում, 90-ականների համար (կիսա)ավտորիտարիզմը, կարծես,  անխուսափելի էր՝ անկախ նրանից՝ կլիներ «Ղարաբաղը մերն է»-ի շուրջ ձևավորված հասարակական դաշինք, թե չէր լինի։  Մինչդեռ 2000-ականներին հայաստանյան հանրությունը արդեն կուտակել էր որոշակի գիտելիքներ, կենսափորձ և ձգտումներ, որը միգուցե կարող էր դեմոկրատացման ուղով գնալու հիմք դառնալ։ «Ղարաբաղը մերն է»-ի շուրջ ձևավորված հին հասարակական դաշինքը, սակայն, այնքան ազդեցիկ էր, որ այլ ճանապարհ կանխորոշեց։  

Քրեաօլիգարխիայի տարիները (2003-2018), իրենց հերթին, պետականության (տիպերի) վերաբերյալ է՛լ ավելի մեծ կենսափորձի ու գիտելիքների կուտակման պատճառ դարձան, նպաստեցին հանրության տարբեր խմբերի արժեքային առաջնահերթությունների փոփոխությանն ու ի վերջո տարան նրան, որ 2018-ին լուծարվեց հին հասարակական դաշինքն ու կնքվեց նորը։ 

2018-ին կնքված նոր հասարակական դաշինքը, որում դեմոկրատական ու սոցիալական որոշ խնդիրներ առաջնայնություն են ստանում ԼՂ հարցի նկատմամբ, վերահաստատվեց, երբ հանրության մեծամասնությունը 2021-ի ընտրություններում իր ձայնը տվեց պատերազմում պարտված իշխանությանը։ Նույնիսկ եթե հեղափոխական իշխանությանն ընտրելով՝ շատերը ընդամենը նախկիններին պատերազմի մեղավորներ նշանակելու օգտին էին քվեարկում, միևնույնն է՝ նման մեղավորության որոշման հիմքում ընկած հիմնական կողմնորոշիչները (օրինակ՝ պարտվեցինք, որովհետև նախկինները քրեաօլիգարխիկ էին  կամ կոռումպացված) ինքնին խոսում են դեմոկրատական ու սոցիալական որոշ հարցերի հանրությունում մեծ կարևորություն տալու մասին։ 

Հրայր Մանուկյան

 

Ծանոթագրություններ

¹ Իր «Համրության հաղթահարումից դեպի նոր հասարակական դաշինք» հոդվածում (Հայաստան 2018․ իրողություններ և հեռանկարներ, Հումանիտար հետազոտությունների հայկական կենտրոն, Երևան 2019) Ոսկանյանը, քննելով «անցումային շրջան», «լեգիտիմություն», «հասարակական պայմանագիր» հասկացություններն ու  Հայաստանի քրեաօլիգարխիկ համակարգը, եզրակացնում է․ «Քրեաօլիգարխիկ համակարգի գործունեության արդյունքում Հայաստանում վերացել է հասարակական դաշինքի ամեն մի նշույլ»։ 2021 թվականին, ընդհանրացնելով մի գիտաժողովի մասնակիցների մոտեցումները, նա նշում է․ «Համախոհների կորիզային խմբի պատկերացումը այն էր, որ Հայաստանում ժամանակին ձևավորվել է քրեաօլիգարխիկ համակարգ, որը առաջ է բերել լիակատար խզում իշխող վերնախավի և ժողովրդական զանգվածների միջև, որի պատճառով Հայաստանում հասարակական դաշինքը փլուզվել է, հասարակական դաշինք չկա, այսինքն՝ ժողովուրդն ասում է՝ դուք մեզ ոչինչ չեք տալիս, մենք էլ ձեզ ոչինչ չենք տալիս»։  

² Ստեփան Դանիելյան, «Նախահեղափոխական տրամադրություններ, հետհեղափոխական սպասումներ»։ Հայաստան 2018․ իրողություններ և հեռանկարներ, Հումանիտար հետազոտությունների հայկական կենտրոն, Երևան 2019 Էջ 124-129:

³ Որքանովես գիտեմ՝ Ղարաբաղի շարժման մասնակիցների զգալի մասի հիմնական մոտիվացիան ոչ այնքան Ղարաբաղն է եղել, որքան ավելի ազատ ու բարեկեցիկ ապրելու մղումը (Արևմուտքի ժողովուրդների նման) և կոմունիստական ավտորիտար ռեժիմի վերափոխմանը օժանդակելը՝ Գորբաչովյան վերակառուցման կոնտեքստում։ Սակայն այս ամենը հստակ և ուղիղ չի ձևակերպվել որպես առաջնային նպատակ, փոխարենը՝ դարձել է երկրորդական, Ղարաբաղին առնչվող պահանջներին սպասարկող միջոց՝ տալով շարժմանը դեմոկրատական ձև (բայց ոչ բովանդակություն)։ Շարժման ղեկավարությունը, այսպիսով, գերազանցապես Ղարաբաղին առնչվող հարցերն է ձևակերպել որպես նպատակ։ Այդ պատճառով էլ հասարակական պայմանագիրը բացառապես կամ գերազանցապես Ղարաբաղի հարցի մասին է եղել։

Պարտադիր չէ, ուրեմն, որ հասարակական պայմանագիրը արտացոլի այն կնքողների բոլոր մոտիվներն ու պահանջները․ կարևորը առաջնորդների շրջանում տիրապետող դիսկուրսն ու ձևայերպված առաջնահերթություններն են։ Միգուցե կարելի է նույնիսկ պնդել, որ գործնականում այդ պայմանագիրը սկզբում «կնքում» է հասարակության ակտիվ փոքրամասնությունը, որից կարճ ժամանակ անց այն ստանում է հասարակության մեծամասնության լուռ կամ բարձրաձայն հավանությանը։ Թվում է, թե այսպես է եղել անգամ գրեթե բոլոր լիբերալ-դեմոկրատական տիպի հասարակական պայմանագրերի դեպքում։