Հայկական բանտերում տանջում են կենցաղով. պատմում է նախկին բանտարկյալը

Հարցազրույց նախկին բանտարկյալ Ա.Ս.Օ.-ի հետ

Մաս առաջին. կենցաղ

Եթե 10 բալային համակարգով գնահատենք, քրեկատարողական հիմնարկներում կենցաղային պայմանները, գնահատում եմ 3։ Հին, սովետական ժամանակաշրջանում վերանորոգված հիմնարկներ են։ Ես Նուբարաշենում եմ եղել, Կոշում (արդեն փակվել է), Արմավիրում և Սևանում։ 12 քրեակատարողական հիմնարկներից 4-ում եղել եմ, բայց այլ դատապարտյալների հետ շփումների շնորհիվ կարող եմ պատկերացում կազմել ընդհանուր իրավիճակի մասին։

Գորիս ՔԿՀ-ն, օրինակ, 1800-ականներին է կառուցվել։ Ծայրամասերում գտնվող կալանավայրերի պահման պայմաններն ընդհանուր առմամբ ավելի վատն են։ Կգնահատեի 1,5: Այդ հիմնարկները պահպանվել են նախկին ու ներկա դատապարտյալների, նրանց ծնողների և ընկերների հաշվին։ Նրա՛նք են ժամանակին վերանորոգել խցերը, կարանտինային պայմանները։ Պետական ներդրումները շատ հաճախ ձևական են եղել։

Կոյուղին, իհարկե, վերանորոգեցին։ Բայց պահման պայմանները, օրինակ՝ ջուրը ժամով են տալիս, բավարար չեն։ Մանավանդ շոգ եղանակին։ Խցերում մարդկանց վիճակը ծանր է, որովհետև 6-7 հոգի ապրում են 20 կամ 24 ք/մ տարածքում, որից 6 քմ-ն հատկացվում է բաղնիք-զուգարանին։

Նուբարաշենի խցերում բաղնիքներ չկան, դրանք ընդհանուր են, շաբաթական մեկ օր կարելի է լողանալ։ Դատապարտյալներով ստիպված խցերում ջուր էինք հավաքում՝ 5, 10, 20, 40 լիտրանոց տարաներով, որպեսզի շոգին կարողանայինք դիմանալ։

Արմավիրում կենցաղային պայմաններն ավելի լավն են, բայց շենքը սարքվել է՝ հաշվի չառնելով հողի խոնավությունը։ Ամբողջ խոնավությունը քաշում է առաջին հարկի պատերի մեջ։ Դատապարտյալները փորձում են շորերով ծածկել, բայց դա չի օգնում։

Արմավիրում նաև ջրի որակն է ծայրահեղ վատը։ Շուտով կսկսվի ջրից առաջացող հիվանդությունների շրջանը։ Արտեզյան ջրով լողանալիս մաշկային հիվանդություններ են լինում, խմելուց՝ աղիքային։ Ովքեր առողջական խնդիրներ ունեն, չեն դիմանում։ Քանի որ օրվա ընթացքում մարդիկ այնտեղ քիչ են շարժվում, զբաղվածություն չկա, նաև քիչ են ուտում։ Օրգանիզմը հյուծված է, չի կարողանում նորմալ դիմակայել։ Այդ հիվանդությունների և բուժաշխատողների անփութության պատճառով այնտեղ նաև մահեր են եղել։ 

Եթե դրսում +30 է, խցային պայմաններում ջերմաստիճանը հասնում է +45-ի։ Հիմա կոնդիցիոներ, օդափոխման համակարգ են դրել, բայց խնդիրը չի լուծվում։

Սևանի հիմնարկը փորձում են վերանորոգել։ Ջուրը կա, որակյալ է, բայց ջրի տարաները մաքուր չեն, այսինքն՝ բոչկաները, որոնցում հավաքում են ջուրը, նորմալ վիճակում չեն, մամռակալած են։ 2014-2015 թվականներին դատապարտյալներն իրենց ուժերով են փոխել ամբողջ ջրային համակարգը։ Անցած տարիների ընթացքում վիճակը նորից վատթարացել է։

Երբ ասում ենք՝ փոխե՛ք, ասում են՝ պետությունը փող չի հատկացրել։ Երբ ասում ենք՝ թույլ տվեք, որ մենք ինքներս փոխենք, ասում են՝ դա կոռուպցիա է։ Այսինքն, առաջվա պես լեզու գտնել հիմա չի ստացվում։ Իսկ պետությունն էլ ժամանակ ձգելով, տենդերների և տարբեր ընթացակարգերի պատճառով կարող է տարիներ շարունակ ոչ մի փոփոխություն չիրականացնել։

Քրեակատարողականի աշխատողներն էլ են նույն ջրից օգտվում։ Արմավիրում մոտ 280-300 մարդ է աշխատում, իրենք էլ են դժգոհ, բայց բողոքելու հնարավորություն չունեն։ Դատապարտյալը կարող է զանգել հարազատին, նեղություն տալ, խնդրել, որ օրական 5 կամ 10 լիտր ջուր բերեն։

Հիմա որ անմարդկային շոգը սկսվի, կարող եք գնալ Արմավիրի քրեակատարողական ու նկարել ջրի հերթը։ Գալիս են ոչ թե սնունդ բերելու, այլ ջուր։ Թույլատրելի սննդի և ջրի քանակը հիմա կրճատել են, մինչև 20 կգ հանձնուք է կարելի բերել։ Ի՞նչ պետք է անի ներսում գտնվողը։ Ընտանիքը, ասենք, Սյունիքում է ապրում, ինքը Երևանում է նստած։ Պետք է մտածի զարտուղի ճանապարհներով հարցերը լուծելու մասին։

Դատապարտյալներիս պատժելով, պատժում են մեր ընտանիքներին։

Արմավիր, Նուբարաշեն, Վարդաշեն քրեակատարողական հիմնարկներում նաև չդատապարտված անձինք են պահվում։ Նրանք նոր են ձերբակալվել կամ կալանավորվել, իրենց մոտ այցելությունների քանակը շատ է, արտաքին աշխարհի հետ շփումը իրենց մոտ դեռ պահպանվում է, այս ամենը բերում է մեծ հերթերի գոյացման։ Հերթերի խնդիրը լուծելու գործիքակազմ չկա, բայց կա սահմանափակում՝ մեկ անձը կարող է բերել մինչև 20 կգ վեշ։ Սահմանափակումը շրջանցվում է այսպես՝ միևնույն 100 կգ-ն տեղ հասցնելու համար արդեն ոչ թե մեկ հոգի է գալիս, այլ 5։ Իսկ սա հանգեցնում է հերթերի գոյացման, մարդկային չարչարանքի։ Իրենք ոչ թե դատապարտյալին են դատում կամ ձերբակալում, այլ իր ամբողջ ընտանիքին ու շրջապատին։ Մենք հայ ենք։ Մեր մենթալիտետը չի թողում, որ մտերիմներին նեղության մեջ մենակ թողնենք։ Ցմահ դատապարտյալ ընկերներ ունենք, որոնց մոտ ամսական երեք անգամ գալիս են։ Շրջապատը նրանց դեռ չի մոռացել։

Սևանում, ի միջի այլոց, լողանալու պայմաններ կան։ Մեկ տոննայանոց տարա է՝ առավոտյան մի մասն է լողանում, երեկոյան՝ մյուսը։ Այնտեղ միջին անվտանգության գոտի է, իրենց մոտ դա թույլատրելի է։ Բայց այնտեղ էլ պահման պայմաններն են շատ վատը։ Ախտահանում են, բայց չի օգնում։

Անկողինները հին են, [թախտա]բիթիները բույն են դնում դրանց մեջ։ Ընդհանուր չի ախտահանվում, տեղային է արվում, ու նորից նույն խնդիրը առաջանում է։ Դրանք էլ 15 օրը մեկ զարգացող միջատներ են։

Տարածքն այնտեղ քանդած է։ Գոնե պետական վիճակի պետք է բերեն, բայց չեն սարքում՝ փոշի, կեղտ։

Ցանկացած ՔԿՀ-ի դեմքը կարանտինն է և պատժախցերը։ Լրագրողը որ մտնում է ՔԿՀ, առաջինը պետք է մտնի կարանտինային խուց, որտեղ յոթ օր պահում են դատապարտյալներին, և պատժախցեր։ Դրանցից հնարավոր է պատկերացում կազմել, թե ՔԿՀ-ի ներսում ինչ է կատարվում։ 

Արմավիրում, Նուբարաշենում, Սևանում դրանք հակահիգիենիկ վիճակում են։ Մակերեսային լուծում են տալիս, միլիարդավոր դրամներ են ծախսում, բայց քանի որ շենքերը հին են և ունեն հիմքային խոնավություն, հաջորդ տարի նույն վիճակն է կրկնվում։ Տեղեր կան՝ վերանորոգումից հինգ օր հետո անձրև է եկել, սաղ քանդվել է։

Արմավիրում, օրինակ, ժամը 6-ից կամ 7-ից հետո, երբ հով է ընկնում, կարելի է տեսնել, ոնց են խցերից այն կողմ կռիսները պարում։ Ես կարող եմ ասել՝ հազար, մյուսը կասի՝ հազարը քիչ ես հաշվել, երկո՛ւ հազար։ Նույնը Նուբարաշենում ու Վարդաշենում է։ Գորիսում ու Կիրովականում ավելի վատ է, Արթիկում՝ ոչինչ, բայց քանի որ Արթիկն էլ է խոնավ տարածաշրջան, խցերն այնտեղ էլ են ահավոր վիճակում։ Մեր հանրության մի մասը մտածում է՝ ոչինչ, իրենց հասնում է։

Բայց եթե դու մարդու իրավունքին տալիս ես գերակայություն, առաջնայինը պետք է նրա առողջությունը պահես, նորմալ կենցաղային, հիգիենիկ պայմաններով ապահովես։ Ցանկացած դիմակայող օրգանիզմ այնտեղ շատ արագ քայքայվում է։

2015 թվին Սևանում մեր ուժերով վարսավիրանոց էինք սարքել։ Քանդեցին, ավիրեցին՝ պատճառաբանությամբ, որ այն արգելված գոտուն մոտ է գտնվում։ Ասում էին՝ նորը կսարքենք։ Մինչև նորը սարքեն, ամեն ինչ խցերում է արվում։

Արմավիրում թույլ չէին տալիս, որ խցերում լվացքի մեքենա լինի։ Լվացքատունն ընդհանուր է՝ տալիս ես, տանում, լվանում, հետ են բերում։ Լավ են լվանում, թե չէ՝ կախված է նրանից, թե ինչ որակի լվացքի փոշի կտաս։ Իրենց հատկացրած լվացքի փոշին մաքրությունը չի ապահովում։

Սևանում յուրաքանչյուր 20 հոգանոց սենյակի բաղնիքում կան դատապարտյալների միջոցներով գնված լվացքի մեքենաներ։ Փոշին տնեցիք են բերում, ամեն մեկն իր շորերն ինքն է լվանում։ Արթիկում էլ է լվացքատունն ընդհանուր։

2011-ին սննդի պահման հետ կապված էլ խնդիրներ կային, չորս հոգանոց խցում պետք է լիներ երկու սառնարան, բայց չկար։ Կռվով դավով էինք հասնում նրան, որ սենյակում գոնե երկու սառնարան լինի։ Պատճառ էին բերում, թե էլեկտրաէներգիայի գերծախս է լինում, բայց ամեն սառնարան, քարը պայթի, ամիսը 1000 դրամի էներգիա ծախսի։ ՔԿՀ-ներն, ի դեպ, ապահովված են արևային էներգակայաններով, որոնք կարող են բավարարել հիմնարկների ծախսերը։ Այս արգելքի պատճառով ընտանիքների բերած սննդի մեծ մասը չեն հասցնում օգտագործել, փչանում է։ Արմավիրում հիմա խցից խուց թույլ չեն տալիս սնունդ ուղարկել։

Սննդի բաշխումը հիմա մի քանի ընկերություններ են կազմակերպում՝ Արտլանչի մոդելով։ Եթե համեմատենք նախկին վիճակի հետ՝ սնունդը լավն է։

Բայց դատապարտյալներին (ես չեմ խոսում ձերբակալվածներ կամ նոր կալանավորվածների մասին) շատ քիչ է հետաքրքրում սնունդը։ Դատապարտյալների մեծ մասը օրական մեկ անգամ է սնվում։ Նախաճաշին, օրինակ, 500 հոգուց մի 10-ն է գնում։ Սնունդը դատապարտյալի հոգսի մեջ ամենափոքր բանն է։ Շատերը օրական 200-300 գրամ սննդով էլ են բավարարվում։ Ձերբակալվածները նոր են եկել, դեռ դա չեն զգում, բայց երբ այդ համակարգի մեջ ես, երբ այդ սիստեմը սկսում ես ապրել, մանավանդ եթե ընտանիք ունես, սննդի պես բաները դառնում են երկրորդական։ Ամեն դեպքում, հստակ է՝ սնունդը հիմա լավն է, հացի որակն էլ է լավը։

Առաջ սենց էր՝ ճաշի բերանը բացում էին միջանցքում, մենք խցի վալչոկները փակում էինք, որ հանկարծ այդ գարշահոտը ներս չընկնի։ Նուբարաշենում հաց էին բերում, մեջի խմորն արդեն ջուր եղած հանում թափում էինք, մնացածը պլիտի վրա չորացնում, սուխարիներ էինք սարքում, որ կարողանանք գոյատևել։ Հիմա այս ամենը չկա։ Այն ժամանակ դատապարտյալներն էին հաց սարքում՝ նրանք, ովքեր կրթությամբ խոհարար էին կամ տարիների ընթացքում խոհարարական հմտություններ էին ձեռք բերել, բայց յուղի կամ ձեթի փոխարեն այն ժամանակ խոզի ճարպ կամ կոկոսի յուղ՝ սպրեդ էին օգտագործում, որը 90 տոկոսի մոտ առաջացնում էր ստամոքսային հիվանդություններ։

Հիշում եմ՝ լոբով ջրիկ ճաշ էին բերում, մենք ամեն ինչը թափում էինք, միջի լոբին ու կարտոֆիլը մի քանի անգամ սառը ջրի տակ լվանում էինք, որ այդ հոտը, համը անցնի, մի հատ էլ եռացրած ջրով էինք լվանում, հետո առանձին դնում, խաշում էինք սոխով, համեմունքներով ճաշ էինք սարքում ու նոր ուտում։ Դա այն դեպքերում, երբ խցում ուտելու բան չկար, երբ տնեցիքի բերածը պրծել էր, օրինակ՝ կիրակի օրերին, կամ երբ պարապ էինք մնում ու որոշում էինք, որ գիշերը պետք է ջրիկ ճաշ ուտենք։ Այդ ժամանակ սկսում էր պրոցեսը։

տե՛ս Մաս երկրորդ․ բանտային բարքեր

Մաս երրորդ․ բանտապետեր