Իբր եկեղեցու հետ կոնֆլիկտ երբեք չի եղել

Ասի վերջին շաբաթների առանձին-առանձին կարճ գրառումները իրար գումարեմ ու ակտուալ թեմային անդրադառնամ կիսագեղարվեստական ոճով:

Երեք էստոնացի գնում են գնացքով:
Մեկը ասում ա.
— Անձրև ա գալիս:
Մի ժամ հետո մյուսը առարկում ա՝
— Չի գալիս:
Մի ժամ հետո պատասխան՝
— Գալիս ա:
Մի ժամ հետո արձագանք երրորդ կողմից.
— Եթե դուք չդադարեք այս անիմաստ վեճը, ես կլքեմ վագոնը:
(с)

Ինչևէ, ակտուալ տեքստ:

Էս վերջին եկեղեցակռիվ իրադարձությունների շրջանում ամենահետաքրքիր մշակութային ֆենոմեններից մեկը էն էր, որ ֆեյսբուկահայությունը սկսեց «Հայոց եկեղեցի» արտահայտության փոխարեն ոչ ֆորմալ, սովորական, «օրը հինգ հատ գրվող» պոստերի ժանրում «Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի» կամ caps lock-ի ավելի երկար կիրառմամբ նմանատիպ այլ մեծատառ ձևերով արտադրանքներ տալ, ինչը նախկինում չէր անում: Ընդ որում, դա անում էին և այն մարդիկ, որ կիսում էին պայմանական եկեղեցու տեսակետը ու պաշտպան էին կանգնում եկեղեցուն, և նրանք, ովքեր աջակցում էին իշխանություններին: Պարսկական նախկին խանություններից եկող ավանդության համաձայն, «սուրբ թեմաներից» խոսելիս պետք է մինչև վերջ պահպանել փարիսեական բարեպաշտությունը: Ես էլ արդեն ֆաթվա էի սպասում՝ եկեղեցի բառն իսկ միայն մեծատառով գրելու նոր պահանջի հետ կապված, բայց պարզվեց, որ դրան դեռ չենք հասել (Փառք Զևսին):

Բայց, քանի որ հայոց պատմության խորությունը ու այդ խորությունը խորհդանշող երևույթների մաթեմաթիկական թվարկումն իսկ հայկական փխրուն ինքնությունը տանում են նարցիսիստական մի ինքնազմայլանքի, որտեղ տրամաբանելը այլևս անիմաստ է ու վտանգավոր տրամաբանողի համար, դրան էլ (ֆաթվային) կարելի է հասնել մի երկու-երեք փուլ բանավեճերից հետո:

*Ժամանակին նույնիսկ Միշել Ֆուկոն էր, ինչ խոսք, հրապուրվել Իրանի իսլամական հեղափոխությամբ: Էլ չասած բուն Իրանի պրոգրեսիվ ձախերի մասին, որոնց հետո նույն հեղափոխությունը կալսեց ու գետնին հավասարեցրեց (ու հետո այդ «հերոսական նահատակների» հիշատակին ողջ մնացած իրանցի ձախերը մի օրհներգ ընտրեցին, որը հայկական «Սարի սիրուն յար» մեղեդիի վերարտադրանքն է՝ նոր տեքստով ու «Սար ումադ զեմեստուն» վերնագրով):

Իմ մոտեցումն այն է, որ եթե եկեղեցին ու եկեղեցական կյանքը քեզ հետաքրքիր չեն, իսկ լեզվի կանոնները չեն պարտադրում քեզ ոչ պաշտոնական տեքստում պաշտոնական տիտղոսներ թվարել, հենց նման վեճերի ժամանակ է որոշվում՝ ինչքան ազատ կարող ես դու արտահայտվել նման թեմաներից:

Ինչքան եկեղեցու իրական դերը հայի կյանքում նվազում է, այնքան մեծ է սիմվոլիկ, հետևաբար չվերիֆիկացվող, բայց միշտ, ինչպես պարզվում է, վտանգի տակ գտնվող դերը: Իր ամբողջ պատմության մեջ այսքան ազատ գրելու, խոսելու, ստեղծելու, իր դավանանքը արտահայտելու, իր տարածքում իր պատմական հուշարձանները վերականգնելու հնարավորություն չունեցած հայը հենց հիմա է կանգնած, պարզվում է, ինքնության կորստի առջև: Սիմվոլնրից խոսելիս դեմքի խորհրդավոր արտահայտությունը ու խորը ըմբռնումը պարտադիր են: Գրեթե նույն ռուսական «скрепа»-ների խոսույթն է սա, ինտելեկտուալ ավելի ցածր կարգավորումներով ու հավակնություններով (բայց գրեթե համեմատելի, ասենք, օսական խոսույթի հետ «սուրբ բլիթների» շուրջ, որոնք, ինչը զարմանալի չէ, նույնպես ինքնության հիմնասյուն են ու որոնց մասին կարող են բանավեճեր գնալ պատմաբանների և մտավորականների մասնակցությամբ): Ուղղակի հայկական բանավեճերի «скрепа»-յական բնույթը չի երևում, քանի որ ուրիշի ծեղը, ինչպես հայտնի է, միշտ ավելի խոշոր է սեփական գերանից:

Նույն բանավեճերի ժամանակ պարզվեց, որ հենց այս պահին ՀԱԵ-ն բոլոր հայերի ինքնության հիմնասյունն է*: Ոչ թե միլլեթների ժամանակաշրջանում էր այդպես, ոչ թե միջնադարում, որտեղ ոչ կրոնական ինքնություն ունենալ գրեթե անհնար էր ու կրոնական համայնքից ու կազմակերպված ինստիտուտից դուրս մարդը կամ հեռավոր լեռներում ապրող ինչ-որ վայրենի «հեթանոս» ցեղի անդամ էր, կամ այլ մարգինալ: Բայց հենց հիմա ու բոլոր հայերի համար, պարզվում է, հենց ՀԱԵ-ն դեռ ինքնության հիմք է, խարիսխ կամ հիմնասյուն: Երևի կաթոլիկ ու բողոքական հայերի համար նույնպես: Ու նաև այն կաթոլիկ հայերի, որոնց դեմ սկսած եկեղեցու հալածանքները 17-րդ դարում մահմեդական իշխանությունների հալածանքերին էին ավելանում ու Նախիջևանում, օրինակ, զանգվածային կրոնափոխության՝ մահմեդականացման տանում: Բայց դե «մերն ուրիշ պատմություն ա»: Որովհետև պարզվում ա նաև, որ հայոց պատմության մեջ եկեղեցի-պետություն կոնֆլիկտ չի եղել: Իհարկե, եթե բանաձևը մի քիչ փոխվեր ու աքսիոմատիկ ճշմարտություն ընդունվեր, տեսակերը լրիվ հակառակը կլիներ: Հայոց պատմության քրիստոնեական շրջանի մեծ մասը ապապետական է եղել, հետևաբար եկեղեցին իսկապես այդ կոնֆլիկտը չէր կարող ունենալ ու հարաբերվում էր հիմնականում այլակրոն իշխանությունների հետ՝ տարբեր հաջողությամբ: Բայց բոլոր պետական փուլերում կոնֆլիկտը եղել է՝ թե Արշակունիների, թե Բագրատունիների, թե Կիլիկիայի, թե Զաքարյան Հայաստանի: Ընդհանուր առմամբ՝ մոտ 1700 տարվա պատմությունից դա 500-550 տարի է: Ու քանի որ հենց վերջին հարյուրամյակներին է եկեղեցին հայ լինելու գլխավոր մարկերներից մեկը եղել, իսկ քաղաքական ինստիտուտները գրեթե իսպառ բացակայել են, ապա անցյալի ընկալման հարցում էլ, պարզ է, ժամանակագրորեն ավելի մոտիկը նաև ավելի ուժեղ ազդեցություն ունի ընկալման վրա:

Երկրորդ թեզը այն է, որ հայկական ազգայնականությունը, իբր, չի ունեցել կոնֆլիկտ եկեղեցու հետ: Հայաստանի օրհներգի հեղինակ ու հայ ազգայնականության առաջին գաղափարակիր Միքայել Նալբանդյանի կոնֆլիկտը եկեղեցու հետ, ընդհանրապես՝ եկեղեցական բարեփոխումների կոչերը ու եկեղեցու քննադատությունը իր և Նազարյանցի կողմից «Հյուսիսափայլ»-ի էջերում, ինչը դիտարկվում էր որպես «լյութերական քարոզ», և նույն «Հյուսիսափայլ»-ը հայ եկեղեցականների բողոքով փակելը՝ мелочь են, Րաֆֆիի՝ հայ ազգայնականության հայրերից մեկի բազմահատորյակների մի զգալի մասը այդ թեմայով, որտեղ եկեղեցին ու եկեղեցականները սուր քննադատության հիմնական թիրախներն են՝ мелочь է, հիշատակված «Հյուսիսափայլ»-ի էջերին բանավեճերը այնպիսի նկարագրություններով, երբ Շամախիի հայոց գերեզմանատանը առաքելական հայերը հանում են գերեզմանում թաղված բողոքական երեխայի դին ու դուրս շպրտում՝ իբր պիղծ մի բան, նույնանման երևույթները Պոլսում, որի հիման վրա կաթոլիկ Պեշիկթաշլյանը հայ ազգայնականության հիմներից մեկն ա գրում՝ «Եղբայր եմք մենք»՝ мелочь, կամ 20-րդ դարի սկզբի հայ պատմագրության հայտնի ու պոպուլյար տեքստերը Դավիթ-Մելիքսեթ կաթողիկոսների կոնֆլիկտի և հայ բնակչության վրա դրա կործանարար ազդեցության և նմանատիպ այլ դրվագների մասին՝ мелочь:

Ժամանակի հեռավորությունից բոլոր նմանատիպ կոնֆլիկտները, իհարկե, ձուլվում են մի ընդհանուր սկզբունքի մեջ՝ «բոլորս հայ ենք», ու նման հեռավորությունից և՛ 1890-ականների կոնֆլիկտը հնչակյանների ու դաշանկների միջև մանր մի բան է թվում, և՛ 1930-ականների կոնֆլիկտը տրոցկիստների ու ստալինիստների, և՛ 1990-ականների սկզբի կոնֆլիկտը ՀՀՇ-ի ու ՀԱԲ-ի միչև դիտարկվում են որպես ինչ-որ աննշան բաներ: Չկա պատմական համատեքստը, չկա կոնֆլիկտ: Դաշնակների ձեռքով սպանված Աղթամարի մի քանի բարձրաստիճան հոգևորականների մասին էլ կարելի է չհիշել և այլն, որովհետև ժամանակը կորցրել է այդ կոնֆլիկտների սրությունը ու հիմա դա «ընդհանուր ազգային պատմություն» է:

Իհարկե, ազգայնականության կոնֆլիկտը համեմատվում է եվրոպական ամենածայրահեղ օրինակների հետ: Բայց Եվրոպայի դեպքում էլ եկեղեցի-ազգ հակամարտությունը միայն մի քանի «մաքուր տիպեր» ունի, առաջին հերթին՝ ֆրանսիական ու իտալական: Բոլոր դեպքերում, երբ մի կրոնական խումբ ճնշված էր այլ կրոնական խմբի կողմից, ինչպես բալկանյան ու փոքրասիական քրիստոնեաները՝ թուրքերի, լեհերը կամ Կովկասի լեռնականները՝ ռուսների, բողոքականները՝ կաթոլիկների և այլն կողմից, կրոնի դերը ազգային շարժումներում և ինքնության կառուցման մոդելում այլ էր, քան Ֆրանսիական հեղափոխության դեպքում՝ եկեղեցու, որը նաև խոշոր հողատեր էր, երրորդ դասի կամ «ազգի» հետ: Ճնշված կրոնական խմբերի դեպքում կրոնական գործոնը դառնում էր վճռորոշ ազգային պայքարում ու կարևոր ինքնության մարկեր: Սակայն սա ազգի կոնսոլիդացման շրջանի գործոն էր, ավելին՝ որ ակտուալ էր հենց ճնշումների պարագայում:

*Ի՞նչ է ինքնությունը, ի՞նչն է ինքնության հիմնասյունը ու ո՞ր հատվածով է ինքնությունը հիմնվում հիմնասյան խարիսխին և ի՞նչ շաղախով ամրակցվում՝ եկեղեցապաշտ հանրությունը չբացատրեց:

Առանց եկեղեցու հայկական ինքնության բացակայությունը, իհարկե, զավեշտալի է: 19-րդ դարից սկսած գրեթե ցանկացած երիտասարդ, նույնիսկ ամենավայրենի, բարդ ինստիտուտններից զուրկ խմբերից՝ լինեն դա քրդերը, Կովկասի լեռնականները կամ աֆղանները, ստանալով եվրոպական կրթություն, դառնում էր ազգայնական ու սկսում մտածել սեփական խմբի (հաճախ որպես խումբ ընկալվում էր նաև կրոնական, ոչ թե էթնիկ խումբը՝ ասենք, մահմեդականները) մասին որպես ազգի, որը պետք էր ստեղծել մշակութային ինտերվենցիայի (կրթություն, գրականություն), ազգային պայքարի և այլնի միջոցով:

Ու հայերի նման խումբ, որը ուներ անտիկ շրջանից եկող հին անցյալ՝ ինչ կրոնի, աշխարհագրության ու սոցիալական կառուցվածք ունենար 19-րդ դարի սկզբին, եվրոպական միջավայրին առնչվելով ստեղծելու էր հզոր էմոցիոնալ հիմքերով ազգայնականություն՝ քանի որ կար այդ անցյալը, կար խումբը ու կար մոդելը ազգ դառնալու: Ոչ կրոնը, ոչ նույնիսկ լեզուն այս հարցում վճռական դեր չեն խաղացել՝ ծառայելով ընդամենը պատումների աղբյուր և սահմաններ գծող ինքնության մարկերներ, որոնք նոր մեկնաբանություն են ստացել: Քանի որ հայկական միջնադարյան գրականությունը հիմնականում եկեղեցական էր, իհարկե այդ պատումների աղբյուրը հենց այդ գրականությունն էր: Քանի որ հայոց եկեղեցին մեկուսացած էր, ազգային ինքնությունն էլ ուներ այդ ունիկալության և յուրահատկության բաղադրիչը: Թեև վրացիների շատ մոտիկ ինքնության մոդելը, հունադավան եկեղեցիով հիմքում, ցուցիչ է, որ ՀԵ-ի մեկուսացումը պարտադիր պայման չէր նման ինքնություն ունենալու համար: Սերբերի օրինակը նույն շարքից նույնպես գրեթե նույնական է: Իսկ խմբերը, որոնք չունեին եկեղեցի, նույնիսկ գրականություն, բայց ունեին, ասենք, բանավոր էպոս, ամրապնդում էին իրենց ինքնության պատումները այդ աղբյուրով և այլն: Վերջ ի վերջո, ազգային ինքնությունների համար ոչ թե իրական անցյալն էր կարևոր, այլ այն իմաստավորելու մեթոդները գրականության ու կրթության միջոցով: Ստեղծվում էր նաև նոր, ազգային գրականությունը, որը ավելի շատ էր ազդում այդ ինքնության վրա: Հանենք վերջին դարուկեսի հայ գրականության ու մշակույթի խոշոր դեմքերին, ասենք՝ Չարենց, Կոմիտաս, Թումանյան, Վարուժան և այլն, ու թողնենք միայն հայկական միջնադարյան եկեղեցական գրականությունը, որը ավելի քիչ քանակով հայերի է ծանոթ՝ ու լրիվ այլ, հիմիկվանից զգալիորեն տարբեր հայկական ինքնություն կունենանք: Վերցնենք, ասենք, 2-րդ դարի հայկական իրականությունը որպես ինքնության ստարտի հիմք, ու բերենք այդ միջավայր ազգայնականության գաղափար, համընդհանուր կրթություն ու գրականություն ու կունենանք էլի ազգային հայկական ինքնություն: Խորհրդային շրջանի հայկական ինքնությունը ազգային ինքնությունների ճկունության նմանատիպ օրինակներից է:

Իրականում ոչ թե եկեղեցին է փրկել հայերին, այլ հայերի այն մասը, որոնք տարբեր պատճառներով մնացել են քրիստոնյա, մնացել են հայոց եկեղեցու հետևորդ, ու դրանով ինքը պահպանվել է որպես գործող կառույց: Հայ եկեղեցու ինստիտուցիոնալ ամրապնդմանը նպաստել են նաև օսմանյան իշխանությունները (միլլեթների համակարգը ու Պոլսում պատրիարքի աթոռ հիմնելը «Ռումի» (հունադավան բոլոր խմբերի) միլլեթին հավասար կարգավիճակով, ինչը անհնար ու ֆանտաստիկ մի բան կլիներ Բյուզանդիայի օրոք, կամ հայ վաճառականությունը, որից հավաքվող գումարների շնորհիվ ու օսմանյան իշխանավորներին վճարվող կաշառքների արդյունքում հայկական դիրքերը նույն Երուսաղեմում հիմա այդքան ուժեղ են): Հայաստանի արևելյան հատվածում նույնը, բայց ավելի հակասական օրինակներով արել են նաև պարսկական ու ռուսական իշխանությունները: Այն, որ թուրքերի արևելյան խմբերը, վրացիների որոշ հատվածներ, Ադրբեջանի մի քանի շրջանի բնակչությունը գրեթե ամբողջությամբ մահմեդականացած կամ ձուլված հայերի ժառանգներ են, ցույց է տալիս նաև, որ այստեղ կապը երկկողմանի է ու բազմաթիվ դեպքերում նույն եկեղեցին անկարող էր լուծել «պահպանման» խնդիրը, եթե լուրջ ճնշումների էր առնչվում: Ինչ կլիներ «բյուզանդական Հայաստանի» ու Փոքր Ասիայի հայերի վիճակը, եթե չլիներ նույն միլլեթների համակարգը 15-16-րդ դարերից՝ մեծ հարցական է:

Նաև վերջին երեք-չորս դարերում հայկական բնակչության տեղաբաշխմանը ծանոթանալով՝ հստակ է մի օրինաչափություն, որ արոտներից զուրկ նախալեռնային գոտիները և անտառները Արևելյան Հայաստանում հայկական բնակչության ավելի մեծ արեալ են փրկել, քան ցանկացած այլ գործոն, ես նաև առաջարկում եմ անտառները հռչակել հայկական ինքնության մի այլ հիմնասյուն: Չգիտես ինչու՞ (իրականում՝ գիտենք) ներկայիս Արտաշատի, Արարատի հարթավայրային մասում և Շարուրում 17-րդ դարից հետո նույնիսկ մեկ հայկական գյուղ չմնաց, իսկ Փոքր Կովկասի բոլոր լեռնային գետահովիտները, որտեղ կար անտառ, բայց չկային, օրինակ, գործող վանական համալիրներ՝ պահպանեց հայկական մեծամասնությունը նույնիսկ 19-րդ դարի սկզբին՝ այս տարածաշրջանում հայերի համար ամենաանբարենպասր թվականներին:

Հետաքրքիր է նաև, որ եկեղեցու կախարդական պատմական դերը ուժեղացնելու համար նույնիսկ առաջին նախագահը իրեն ոչ բնորոշ պոպուլիստական հայտարարություն արեց եկեղեցու հաղթանակի մասին ցարիզմի դեմ պայքարում, ինչը նաև պատմական իրողությունների կեղծում էր: Ուղղակի խորհրդային պրակտիկաներին ծանոթ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը իր սեփական փորձն ուներ եկեղեցին օգտագործելու որպես իր իսկ քաղաքականության լեգիտիմացման կարևոր գործիք քաղաքական անկայունության ու պատերազմի պայմաններում: Պոպուլյար եկեղեցական առաջնորդի (Վազգեն Ա) ու քաղաքական առաջնորդի դաշինքը 1990-ականների սկզբին նրա իշխանության լեգիտիմացման կարևոր գործիք էր, և նույն 1990-ականների սկզբին դրա պատճառով նա գնացել էր մի քանի զիջումների՝ ՀԱԵ-ի որպես պաշտոնական եկեղեցու հեգեմոնիան «աղանդավորների» դեմ պայքարում օրենքով և նաև Սահմանադրությամբ ամրապնդելով:

*Ընդհանրապես, ինչ-որ ինստիտուտի պատմական դերն արդյոք կարող է ակտուալ իրավիճակին վերաբերող հարցերում փաստարկ լինել՝ մնում է բաց, իհարկե:

Ու նույն Տեր-Պետրոսյանի հայտարարության ֆոնին կարելի է հիշատակել հետազոտություններից մեկը ՀԱԵ-ի պատմության մասին Խորհրդային Միությունում, որտեղ նշվում էր, որ եթե, ասենք, 1930-ականներին ռուսական գյուղերում եկեղեցու դեմ ոտնաձգությունների դեմ գյուղացիները հաճախակի պայքարում էին ու նույնիսկ գյուղացիական զինյալ բունտեր էին լինում, 1903-1904թթ եկեղեցու գույքի բռնազավթման օրենքից հետո ընդվզում կար նաև հայերի դեպքում, 1920-1930-ականներին հայկական բնակչությունը շատ պասիվ էր եկեղեցու գրեթե կատարյալ ոչնչացման քաղաքականության, հազարավոր քահանաների աքսորի, հարյուրավոր եկեղեցիների փակման և այլնի նկատմամբ: Կատարյալ ոչնչացումը չափազանցություն չի, որովհետև 1930-ականների վերջին չորս-հինգ գործող հայկական եկեղեցի էր մնացել ամբողջ ԽՍՀՄ-ում, կաթողիկոսի պաշտոնը թափուր էր (գործակատարը Գևորգ Չորեքչյանն էր, որը Խորեն Մուրադբեկյան կաթողիկոսի սպանությունից հետո կարծել էր, որ իրեն էլ են սպանելու ու ապաստան էր խնդրել Ավետիք Իսահակյանից և որոշ ժամանակ ուղղակի թաքնվել իր մոտ), ու եթե չլիներ պատերազմը, որը ստիպեց Ստալինին հրաժարվել իր քաղաքականությույնից կրոնական հաստատությունների նկատմամբ, հավանաբար կլիներ և կատարյալ ոչնչացում: Ու այդ թուլացումից հետո ՀԱԵ-ն ԽՍՀՄ-ում գրեթե զրոյից հավաքվել է, որպես նաև պետության արտաքին քաղաքականությանը պիտանի գործիք, ինչը ամրապնդվել է հատկապես Վազգեն Ա-ի օրոք, որը նաև ուղղակի պետական առաջադրանքներ էր կատարում Սփյուռքում իր ընտրություններից գրեթե անմիջապես հետո:

Իսկ 1903-1904 թթ.-ի պայքարից հայտնի դրվագ կա, որ Խրիմյան Հայրիկի դիրքորոշումը ցարական օրենքի նկատմամբ փոխվում է Ալեքպոլում ու Ղարաքիլիսայում մեծ ժողովրդական ցույցերից հետո, որտեղ մարդիկ կտրուկ պահանջում էին չենթարկվել ռուսական իշխանությունների պարտադրանքին, հետո լինում է մեծ ցույցը Երևանից Էջմիածին, կազակների հետ ընդհարումով ու ծեծուջարդով, հետո, դե, վճռական դերը, իրականում, կուսակցություններն են իրենց վրա վերցնում, որոնք սկսեցին ահաբեկչություն ռուս չինովնիկների (Կովկասի ռազմական և քաղաքացիական վարչության պետ իշխան Գոլիցինից սկսած) նկտամամբ, ուղղակի զինյալ մարտեր հայկական եկեղեցիների շուրջ (ինչպես դա եղավ Բաքվում) ու ժամանակի ընդդիմաիդր մամուլն էլ գրում էր, որ Դաշանկցությունը գրավել է Էջմիածինը: 1920-1930-ականներին ազգային կուսակցություններից բան չէր մնացել ու խորհրդային իշխանությունները հեշտությամբ գրեթե ոչնչացրին ՀԱԵ-ի ամբողջ կառույցը մինչ 1941 թ.:

Մի մեմ կար, որ եթե գիտես ֆիզիկայի օրենքները, հրաշքներ չեն լինում: Պատմության հետ գրեթե նույնն է:

Եկեղեցապաշտ հայկական խոսույթի մեկ այլ խնդիրն է, որ այն դարձնում է եկեղեցին ազգայնականության սուռոգատ: Որպես կրոնի, քրիստոնեական ուսմունքի, ծեսի, համայնքային սոլիդարությունը ամրապնդող, բարեգործական ու մարդասիրական գործունեություն ծավալող ու կյանքի հետ կապված ինստիտուտ եկեղեցին գրեթե գույություն չունի:

Այսինքն, ինքը գոյություն չունի որպես հենց եկեղեցի-եկլեսիա (հավաք): Ու սա է նաև պատճառը, որ նույնիսկ եթե վարչապետը ներկա քաղաքական պայքարի շրջանակներում կարող է օգտագործել որոշ փաստեր մանիպուլյատիվ կերպով, դիմելով հենց եկեղեցու ներքին կանոններին իր պահանջը լեգիտիմացնելու համար,

ազգայնական խոսույթում կարևոր չի, որ ՀԱԵ-ի բարձրաստիճան կուսակրոն հոգևորականության մի զգալի մասը, այդ թվում նաև կաթողիկոսը, մի քանի թեմերի առաջնորդներ և այլն վաղուց խախտել են կուսակրոնության ուխտը, ունեն երեխաներ և այլն, ինչի մասին տեղեկացված է առնվազն հանրության մի մասը շատ վաղուց: Կարևոր չի ցանկացած այլ հարց ևս՝ կաշառակերություն, կրիմինալ բարքեր և այլն:

Կամ եթե դրանց կարևորությոնը ընդունվում է, պարզվում է, որ, ասենք, իշխանությունները դրանից չպետք է խոսեն, այլ եկեղեցին իր ուժերով պետք է այդ բարեփոխումները անի: Սա ուղղակի բանավեճում հաղթելու հարմար փաստարկ ա, որը պետք է օգտագործվի ու մոռացվի, քանի որ հայկական իրականությունում նման բան ինքնըստինքյան չի լինելու:

Արատավոր շղթան հենց նրանում է, որ եկեղեցին ոչ թե կենդանի, ժողովրդական լայն հիմքերից կախված ու կապեր ունեցող, այլ վերջին տասնամյակներում հիմնականում հենց պետական աջակցությունից կախված կառույց է, որը հիմնականում պայքարում էր գաղափարական մրցակիցների (աղանդների, որտեղ հորիզոնտալ մակարդակի շփումները ու քարոզը շատ ավելի կարևոր դեր ունեն) հետ նույն պետության սանկցիայով ու աջակցությամբ, այլ ոչ թե սեփական կադրային, գաղափարական ուժերով ու ժողովրդականացման գործընթացով:

ՀԱԵ-ն մնալու է հայկական կեղծավոր կենցաղի ու ազգայնականացված հասարակական խոսույթի դաշտում, մնալու է քաղաքական որոշ սպեկտրի քաղաքականացված գործիք, պետությունը, գուցե, փորձի ճնշել իր իսկ նպատակներին եկեղեցին հարմարեցնելու համար, բայց խնդիրը, կարծում եմ, բերելու է նրան, որ փաստացի այն ապատիան, որ բնորոշ է Հայաստանի հասարակության մեծ մասին եկեղեցու ու կրոնի նկատմամբ, բայց որ դեռ ապահովում է աթեիստ-ֆորմալ քրիստոնյա հակասությունը նոր ինֆորմացիոն ուրբանիստական միջավայրում բերելու է ոչ կրոնական ինքնությունների փաստացի ամրագրմանը մի սերունդ անց:

Եկեղեցու հետ կապված մի այլ մտավորական-ազգայնական ընկալումն էլ այն է, որ ինքը, «հավերժական» ազգային ինստիտուտ լինելով, վեր է բոլոր քաղաքական կոնյունկտուրաներից և իբր ազգային սրբությունների պահապանն ու պահարանն է: Ու որ Արցախից, ցեղասպանությունից և նմանատիպ այլ վտանգված քաղաքական դիսկուրսներից կարող է խոսել միայն նա, ու դրանով այդ պատգամները կմնան մեր ինքնության մեջ, սնուցելով հույսը, որ վաղ թե ուշ մենք վերադարձնելու ենք կորցրածը, չենք ներելու իրագործված հանցագործությունները և այլն:

Սա մեր ինքնության ամենախոցելի մասն է, որտեղ պատմական տրավմաների մի քանի խորը շերտեր են գումարվում՝ Նախիջևանի ոչնչացված եկեղեցիներից Անիի ավերակներ, Գանձասար, Աղթամար, Մշու Սուրբ Կարապետ և այլն: Ու քանի որ տրավմաները, քաղաքական հույսը ու ներկայի ռիսկերը՝ հայկական ինքնության համար ոչ կոմֆորտ ու դաժան իրականությունը և անորոշությունը իրար են գումարվում, ստեղծվում է էմոցիոնալ ֆոն, որը ստիպում է նույնականացնել ցավը, դժգոհությունը իրականությունից անորոշ հույսերի և իբր դրանց համար պայքարող ուժերի ու ինստիտուտների հետ: Այն, որ ձևական առոմով պայքարը ավելի վտանգավոր է, դա հետաքրքիր չի, որովհետև ձևը ու ձևականը հայկական հասարակական խոսւոյթի անբաժան մասն է: Պետք է ասել էն, ինչ պետք է, բայց կարելի է այլ բան մտածել ու մտածածի հիմքերով էլ առջնորդվել պրակտիկ կյանքում, ասենք, տեղափոխելով ընտանիքը այլ երկիր և այլն՝ սեփական կոմֆորտից ելնելով ու ինքնության վտագները անտեսելով: Հայաստանում, պարզ է, ինքնության ռիսկերը ավելի մեծ են, քան Վորոնեժում կամ Պասադենայում:

Մաս լիրիկական.

Ինձ համար նույն տրավմաները նույնպես ընկալվում են որպես վրեժի հիմք, ոչ թե անհավասար պայքարի, այլ ՀՀ տարածքում պահպանված ժառանգույթան, հայկական մշակույթի, ցանկացած այլ բնագավառի զարգացման հիմք՝ բժշկությունից սկսած մինչ ճանապարհների որակ, կանաչապատ տարածք և այլն: Կուրուստը, մահը մարդու ու կյանքի անբաժան մաս են, ու ինչպես մոտիկ մարդկանց կուրուստն է ծանր ու ցավը՝ արդար, հավերժ ողբը ու եղածի ժխտումը կործանարար են ու երեխայական:

Սամվել Մելիքսեթյան
աղբյուրը՝ հեղինակի ֆեյսբուքյան էջ

տե՛ս նաև Եկեղեցին և հայրենասիրությունը