Եկեղեցական ավանդույթի և գույքի մասին

Կրոնի մշակութաբան Յուլիա Անտոնյանից մեկնաբանություն էինք խնդրել «Երբ է եկեղեցին իշխանափոխություն ուզում» հոդվածի համար։ Հրապարակում ենք այն առանձին՝ չնչին կրճատումներով։

Հիմնական թեզերը․

— Շատերին թվում է, որ Սովետական Միության փլուզումից հետո եկեղեցին վերականգնեց իր դիրքերը։ Իրականությունն այլ էր՝ այն ոչ թե սկսեց վերականգնվել, այլ սկսեց վերակազմվել, որոշ դեպքերում՝ նորովի հայտնագործվել, հորինվել։

— Ավանդույթը կորսված էր, կապերը՝ խզված։ Շարունակականություն չկար։

— 19-րդ դարում քահանայական դաս կար, որը վերարտադրվում էր սերնդեսերունդ և ժառանգական էր։ 1990-ականներին մեր քահանաները բարձրագույն կրթություն ստացած, ընդ որում՝ բարձրագույն տեխնիկական կրթություն ստացածներ էին։ Դա քահանաների լրիվ նոր սերունդ էր։ Նրանք կրոնն ընկալում էին նորովի։ Կրոնը նրանց համար երկարամյա ավանդույթի շարունակությունը չէր միայն, այլ անձնական, անհատական փնտրտուքների մի ոլորտ։

— 30 տարվա ընթացքում եղան նաև այլ դրսևորումներ։ Քահանաների զգալի մասը տղաներ են, որոնք ծնվել են Էջմիածնում և կողքի գյուղերում։ Նրանց համար դա ուղղակի կրթության հնարավորություն էր, որը նաև բանակից ազատում էր տալիս, և հնարավոր մասնագիտական կողմնորոշում, որը փող էր տալիս նաև։

— Եկեղեցին երբե՛ք միատարր չի եղել։

— Սովետական Միության փլուզումից հետո, օրինակ, Հայաստանում չվերականգնվեց վանական կյանքի ավանդույթը՝ ի տարբերություն Վրաստանի կամ Ռուսաստանի։

— Իշխանության խնդիր կա։ Կարող ենք դիտարկել վերջին կոնֆլիկտը Տաթևի Միքայել վանահոր և Էջմիածնի միջև։ Եվ դա առաջին անգամը չէր։

— 90-ականներին բավականին ուժեղ էր նաև եղբայրակցությունների շարժումը՝ խմբեր, որոնք իրենց բնույթով շատ նման էին ավետարանականների։ Նրանց համար շատ կարևոր էր եկեղեցին՝ ոչ թե որպես ինքնության, հայկականության ինստիտուտ, այլ որպես հոգևոր կյանքի վայր։ Նրանք փորձում էին նոր ոգեղենություն ստեղծել, որը բնորոշ չէր հայկական եկեղեցուն։ Նրանք ճնշվեցին, որովհետև այդ մոդելը հակադրված էր եկեղեցու ընկալվող գործառույթներին։ Շատերն անցան քրիստոնեության այլ ճյուղեր, օրինակ՝ դարձան հիսունականների մաս։

— 2018 թվին կար նաև Նոր Հայաստան, Նոր Հայրապետ շարժումը, որը ճնշվեց Էջմիածնի կողմից։

— Սերժ Սարգսյանի ժամանակ եկեղեցին ձևավորվեց որպես իշխանությանը շատ մոտիկ, իշխանության հետ տարբեր կապերով փոխկապակցված ինստիտուտ։ Ներքին ընդդիմությունը նրանց շատ չէր խանգարում, արագ ազատվում էին այլախոհներից։

— Հայ առաքելական եկեղեցին սահմանադրությամբ ճանաչվում է որպես յուրահատուկ Հայաստանի համար, վերցվում է հատուկ ուշադրության, գնահատման շրջանակների մեջ։ Ըստ իս, դա կարող էր հանգիստ չլինել։ Կա կրոնական ազատություն։ Հայաստանում կան բազմաթիվ կրոնական ուղղություններ։

— Հայ կաթոլիկները, հայ ավետարանականներն էլ բավականին երկար պատմություն ունեն։ Բավական է հիշատակել միայն Մխիթարյանների միաբանությունը Վիեննայում և Վենետիկում, որոնք հսկայական դերակատարություն են ունեցել հայկականության, հայ ազգայնականության, ազգային գիտակցության, ինքնության և գիտության ձևավորման մեջ։

— Հայ առաքելական եկեղեցին մեծամասամբ դուրս է հարկային դաշտից և պետական վերահսկողությունից։

— Եկեղեցու ֆինանսավորումը կա, բայց այն կարգավորված չէ՝ նվիրատվություններ, ընծաներ և այլն։ Դրանք չեն վերահսկվում, չեն հաշվվում, չեն գրանցվում, և ազատված են հարկերից։

— Հիշենք Սուրբ Հովհաննեսի մատուռի օրինակը։

— Եկեղեցին ազատված է նաև գույքահարկից՝ ընդ որում ոչ միայն պաշտամունքային կառույցները, այլ նաև եկեղեցուն պատկանող տները, դպրոցները, հիվանդանոցները և այլն։

— Մարդիկ միշտ խոսում էին այն մասին, որ եկեղեցին օգնում էր օլիգարխներին փողեր լվանալ։

— Եկեղեցաշինությունը ոչ միայն աստվածապաշտությունից էր գալիս։ Դա անվերահսկելի գործընթաց էր։

— Եթե եկեղեցին ինչ-որ բեռներ է բերում և մատնանշում դրանք որպես բարեգործական, դրանք և՛ս չեն դիտարկվում, չեն վերահսվում և չեն հարկվում։ Չենք կարող ասել՝ ինչ են նրանք բերում։

— Եկեղեցին ասում է՝ դուք պետք է մեզ ուղղակի հավատաք։

— Երբ որ եկեղեցին կառուցում է մի մարդ, որն ամբողջ շրջանը վախի մեջ է պահում, տնտեսական տեռորի է ենթարկում տեղական ձեռներեցներին, իհարկե որոշակի հակասություններ են ծագում։

***

— Շատերը կարծում են, որ Բագրատ Սրբազանի դեմ կարծիքներն ուղղված են Եկեղեցու դեմ։ Խնդիրը եկեղեցին չէ։ Որպես քահանա և հոգևոր հովիվ Բագրատը մի կերպար է, որպես քաղաքական շարժման առաջնորդ՝ լրիվ այլ կերպար։ Մարդիկ տարբեր ընկալումներ ունեն այդ երկու կերպարների վերաբերյալ։

***

— Երբ հայերը բաժանված էին երկու կայսրությունների միջև՝ Օսմանյան և Ռուսական, նրանց ընկալումը, կառավարումն ու նրանց հետ հաղորդակցությունն իրականացվում էր Եկեղեցու միջոցով։ Ազգային փոքրամասնությունները ընկալվում էին որպես առաջին հերթին կրոնական համայնքներ։ Օսմանյան կայսրությունում, օրինակ, հայ առաքելական համայնքը, հայ կաթոլիկ համայնքը և հայ ավետարանական համայնքը տարբեր համայնքներ էին, նրանց հետո տարբեր հարաբերություններ էին մշակվում։

— Եկեղեցու հետ հարաբերությունները միատարր չէին 19-րդ դարի ընթացքում։

— Սկզբնական շրջանում Ռուսական կայսրությունը խրախուսում էր հայկական եկեղեցու այդ կարգավիճկը, հատկապես կարևորվում էր նրա Էկումենիկ նշանակությունը, որովհետև Եկեղեցին ազգում էր նաև արևմտյան հայերի և Օսմանյան կայսրության հետ հարաբերությունների վրա։ Օսմանյան հայերը Էջմիածնի հոգևոր իշխանության տակ էին գտնվում։

— Երբ Ռուսաստանում սկսում են ուժեղանալ ազգայնական գաղափարախոսությունները, եկեղեցու իրավունքները սկսում են, իհարկե, կտրել։

— Սովետական Միությունն էլ միատարր չէր։ Հակակրոնական քաղաքականություն՝ մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ, որը նպատակ ուներ ոչնչացնել եկեղեցու ինստիտուցիոնալ հիմքերը։ Պատերազմից հետո դրանք մասամբ վերականգնվում են։ Սովետական Միությունը որոշում է, որ կարող է օգտագործել Եկեղեցուն հայկական Սփյուռքի վրա ազդեցություն գործելու համար։ Եկեղեցու կողմից էր, չէ՞, քարոզվում և կազմակերվում նաև հայերի հայրենադարձություն

— Զարմանալի կլիներ մտածել, որ նույն կաթողիկոս Վազգենը կախվածություն չուներ գաղտնի ծառայություններից։ Այլ կերպ լինել չէր կարող։

— Ո՛չ, սովետական ժամանակներում նրանք օտար գործակալ չէին։ Նրանք սովետական գործակալ էին։