Հայաստանի եզդիներ․ փոփոխվող ազգային դիմագծեր

Երախսահուն գյուղից երկու զավակների հայր Կոլյա Սադոյանին դուր չեն գալիս աղջիկների վաղ ամուսնության իրենց սովորւյթը։ «Եզդիներ կան որ իրենց աղջիկներին չեն ուղարկում դպրոց․ ինչի՞ համար, – ասում է 35-ամյա եզդի Կոլյան, – ո՞նց ասեմ, որ դա հասկանալի լինի: Մարդիկ 8-րդ դասարան են գալիս, դպրոցից փախցնում, տանում են: Մարդիկ վախենում են իրենց երեխաներին ուղարկել դպրոց: Կարող ա ես չեմ ուզում իմ աղջկան ինչ-որ մի տղուն տամ, գալիս են դպրոցից փախցնեն, տանեն»:

Վաղ ամուսնությունը Հայաստանում ավելի քան թվաքանակով 35 000 եզդիների (ըստ նրանց հաշվարկների նրանց թիվը 45 000) խնդիրներից միայն մեկն է։ Հավատքն ու լեզուն աստիճանաբար մոռացության է մատնվում, մշակույթը տարալուծվում է, պատմության հիշողություններն աստիճանաբար կորուսվում են։ Մեր զրուցակից եզդիները նշում են Հայաստանում պետական քաղաքականության բացակայության մասին, որը կնպաստեր եզդիների և մյուս ազգային փոքրամասնությունների ազգային ինքնության պահպանմանը։ Իրենք՝ եզդիները, չեն թոթափում իրենց ուսերից որպես ազգային փոքրամասնության, պատասխանատվությունը․ չէ՞ որ ազգային ինքնության պահպանումը նախևառաջ հենց իրենց պարտականությունն է։

Что езиды Армении, молокане России и хазарейцы Казахстана думают о своём прошлом и будущем

Եզդիների վերաբերյալ մեր ծրագիրը մեկնարկեց դեպի Արագած վերելքով, որտեղ ամռան ամիսներին եզդիները սովորաբար անասուններին արոտավայր են բերում։ Լեռնային արահետը մեզ հասցրեց հարթ գագաթին, որտեղ մենք գտանք մի խումբ եզդի կանանց, ովքեր հրաժարվեցին նկարահանվել։ Ասացին, որ պատրաստ են զրուցել, բայց ամաչում են իրենց «անխնամ տեսքից»՝ գյուղից հեռու, «սարին» հարմար հագուկապով: Մենք զմայլված նայում էինք նրանց բնական գեղեցկությամբ փայլող երեսներին. մաքուր օդից մաշկը շողշողում էր Արագածի արևի տակ, դիմագծերը համաչափ են, սև սաթի պես գանգուր մազերը փայլում են արևին։ Երիտասարդ կանանց խոնարհ ու ամոթխած հայացքը թաքցնում է աչքերի կայծը. ախր ավելի գեղեցիկ լինել հնարավոր չէ: Ամաչում են: Կոլյան ասում է, որ եթե ամուսիններն այստեղ չեն, չարժի նկարահանել, կարող են խնդիրներ ունենան։

Անսալով նրանց խնդրանքին փորձեցինք չխախտել լեռան անդորրը։ Աստիճանաբար նրանք սկսեցին կիսվել իրենց հոգսերի մասին։ Պատմեցին անասնապահության բարդությունների, տնտեսական ոչ կայուն վիճակի մասին։

Երեխաներից համարձակները որոշեցին հարցազրույց տալ, մյուսները համար տեղավորվեցին նրանց կողքին։

«Ես Փաշիկն եմ, 12 տարեկան եմ, սովորում եմ Մյասնիկյան գյուղի դպրոցում, 8ա դասարանում, – առաջինը սկսեց խոսել Փաշիկը, – Սիրում եմ սովորելը, քանի որ սովորելը կարող է մարդուն մեծ նպատակների հասցնել, հնարավոր է այնպիսի նպատակների հասնես, որոնց մասին նույնիսկ կարող է չերազես էլ:  Ես երազում եմ դառնալ ատամնաբույժ: Մենք գալիս ենք այստեղ մայիսի վերջից, մոտավորապես հունիսի սկիզբ, և մնում են մինչև սեպտեմբերի 15-ը, բայց ես շուտ եմ գնում, որովհետև պետք է դպրոցում սովորեմ: Այստեղ կով ենք պահում: 12 կով ունենք:

Դպրոցական դասագրքերում եզդիների մասին տեղեկություններ չկան: Կուզեի, որ ընկերներս էլ իմանային, որ մենք դարերով ապրել ենք իրենց կողքին, որ մենք էլ ենք հայերի պես ենթարկվել ցեղասպանության»:

Փաշիկի հայ ընկերները խնդրում են իրենց եզդիերեն սովորեցնել, ինքն էլ սովորեցնում է․ որքան կարողանում են, սովորում են:

Բայց Փաշիկը եզդիերեն գրել-կարդալ չգիտի, քանի որ այս առարկան Մյասնիկյանում դեռևս ներդրված չէ։ Հարցնում ենք, թե ինչ գիտի իր ազգի, կրոնի մասին։

«Մենք հեթանոս ազգ ենք, մեր ազգը արևին է պաշտում, -ասում է նա, – Ինչո՞ւ ենք մենք արև պաշտնում, քանի որ եթե արևը տեղաշարժվեց, ամեն ինչ երկրի վրա կարող է մեռնել»։

Մեր ուղեկից Կոլյան նրան ուղղում է եզդիերենով՝ ասելով, որ հավատքի մասին սխալ բաներ է խոսում։

Հայաստանի տարածքում բնակվող եզդիները հիմնականում գաղթել են Արևմտյան Հայաստանի տարածքից՝ հալածվելով թուրքերի ու սունի քրդերի կողմից: Մինչև այժմ էլ եզդիների հավատքը նրանց հալածանքի հիմնական պատճառն է: 2014թ․ Իրաքի հյուսիսում տեղակայված Սինջարի շրջանում տեղի ունեցած եզդիների ցեղասպանությունը ցնցեց նաև Հայաստանի հանրությանը։

Եզդիներ լեզուն բոլորովին վերջերս է ընդգրկվել դպրոցի ուսումնական ծրագրում և հիմնականում դասավանդվում է խմբակների միջոցով: Մի քանի գյուղերում այն ընդգրկված է պարտադիր ուսումնական պլանում, բայց որոշ գյուղերում, որտեղ եզդիների թվաքանակը շատ չի, այս առարկան ներդրված չէ: Մյասնիկյան գյուղի եզդի երեխաները չեն կարող գրել իրենց մայրենի լեզվով, նրանք սուղ տեղեկություններ ունեն իրենց պատմության, կրոնի կամ ավանդույթների մասին, քանի որ մեծ մասամբ այդ գիտելիքները փոխանցվում են եզդիերենի  դասի ընթացքում:

Չնայած եզդիները ավանդաբար փակ համայնք են, Հայաստանի եզդիները հասկանում են, որ ժամանակակից աշխարհում տեղեկատվության բաց լինելը կարող է օգնել նրանց պահպանել իրենց ինքնությունն ու ինքնատիպությունը:

Երասխահունցի Թամո Թամոյանը, ով երկու զավակների հայր է, հիշում է, որ խորհրդային տարիներին դպրոցներում եզդիերեն լեզուն չի դասավանդվել, լեզվի դասընթացները սկսվել են միայն 90-ականներից հետո:

«Ես կցանկանայի, որ եզդիների պատմությունը դասավանդվի դպրոցում, – ասում է նա, – բայց պատմության դասագրքերում գրեթե ոչինչ չկա մեր, ասորիների և այլ փոքրամասնությունների մասին: Մենք թվով 74 ցեղասպանության ենք ենթարկվել, բայց այդ մասին լայն հանրությունը ոչինչ չգիտի»:

Թամոն կարծում է, որ սխալ է նաև այն, որ դպրոցում երեխաներին չեն պատմում ազգությամբ եզդի ազատամարտիկների մասին:

«Մենք ամբողջ գյուղով նշում ենք մեր Մարտիկի ծննդյան օրը», – ասում է Թամոն 1990-ականների ղարաբաղյան պատերազմի ընթացքում անհայտ կորած գյուղացու Մարտիկ Գևորգյանի մասին, որի պատվին վերանվանել են գյուղի դպրոցը: «Բայց մենք ունենք նաև այն եզդի ազատամարտիկ, որին հիշատակը ոչ մի անգամ չենք նշում, ինչպես նշում ենք Մարտիկինը»:

Թամոն խոսում է մեր ուղեկից Կոլյայի հոր՝ Ագիտ Սադոյանի մասին, որը նույնպես մասնակցել է Արցախի ազատագրմանը:

«Ես կցանկանայի, որ Ղարաբաղում հայերի կողքին կռված ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների հիշատակը հարգվի, քանի որ այս երկիրը ոչ միայն հայ ժողովրդի երկիրն է, այլև մերը», – ասում է Երասխահունի բնակիչ Զորիկ Բադոյանը:

17-ամյա Զառան ավարտել է Մյասնիկյան գյուղի դպրոցի 9-րդ դասարանը։ Նա էլ շատ բան չգիտի եզդիների հավատքի մասին, միայն նշում է, որ իր ամենասիրելի տոնը «աղի բլիթն» է։

«Մենք համարյա հայերի նման են ապրում, ունենք մի քանի ավանդույթ, որ տարբերվում են: Լավ ավանդույթներից սիրում եմ մեր աղի բլիթը, որ մի փոքր տարբերվում է հայերի աղի բլիթից, մենք այն միշտ փետրվարին են նշում, մոտավորապես 18-20-ը»:

Զառայի նշածը եզդիների կողմից ամենասիրված տոներից մեկն է՝ Սուրբ Խըդըր Նաբին: Եզդիները հավատում են, որ Խըդըր Նաբիի ժամանակ պահված ցանկությունները կատարվում են: Սա բարության և գթասրտության տոն է: Այս տոնին նախապատրաստվելիս նախևառաջ հարկավոր է մաքրվել չար մտքերից ու բարկությունից: Եզդիների ավանդազրույցներում Խըդըր Նաբին համարվում է նաև սիրահարների հովանավոր սուրբը, ինչի պատճառով էլ նա այդքան սիրված է երիտասարդների շրջանում: Այս օրը երիտասարդները աղոթում են և խնդրում Խըդըր Նաբիին կատարել իրենց ցանկությունները: Ինչպես հայ երիտասարդները Սուրբ Սարգսի տոնի ժամանակ, երիտասարդ եզդիներն աղի բլիթ են ուտում `երազում իրենց ընտրյալին տեսնելու հույսով:

Եզդիների շրջանում դեռևս տարածված են վաղ ամուսնությունները։

«Ցանկանում եմ սովորել, ուզում եմ դեղագործական սովորել, – ասում է Զառան, – Դեռ չեմ սկսել պարապել: 9-րդ դասարանը նոր եմ ավարտել: Մեր ավանդույթները թույլ չտվեցին, որ գնամ քոլեջ: Մեր ավանդույթներն այնպես են, որ մանավանդ եզդի աղջիկներին շատ բան թույլ չեն տալիս»:

«Երեխաների ուսուցումից դուրս մնալու խնդիրը միշտ էլ եղել է, – ասում է Երասխահունի դպրոցի եզդիերենի ուսուցիչ Մրազ Շամոյանը։ Նա մասնագիտությամբ իրավաբան է, ստիպված է ընդունել ուսուսցչի աշխատանքի առաջարկը, քանի որ գյուղի միակ եզդիերենի ուսուցչուհին մեկնել է ՌԴ։ Ասում է, որ ժամանակավորապես փոխարինում է մինչև լավ ուսուցիչ կգտնեն։ – Մեր սովորելու տարիներին էլ կար այս խնդիրը, տարբեր տարիներին տարբեր կերպ է դրսևորվել քանակային առումով: Համայնքի կողմից կրթության դերն ու նշանակությունը չի արժևորվել, չի գնահատվել, ինչպես որ պետք է: Վերջին տարիներին հասարակական ոլորտում տարբեր ակտիվ գործիչների կողմից մեզ հաջողվել է  մեր համայնքում կրթության նկատմամբ վերաբերմունքը փոփոխել, մարդիկ սկսել են կարևորել կրթությունը, դրան սկսել են դեր, նշանակություն տալ, բայց տեմպերը շատ դանդաղ են: Շատ դժվար է ազատվել ձևավորված կարծրատիպերից: Մարդիկ մտածում են՝ կրթությունը մեզ պետք չի, ոչ մի արդյունքի չենք կարող դրանով հասնել: Մարդիկ չեն գիտակցում, որ կրթությունը ինչ-որ ժամանակ կարող է քեզ պետք չգալ, բայց իրականում կարող է ամենաուժեղ զենքը լինել»:

«Ուզում եմ խոսել այն աղջիկների մասին, որոնք ուզում են իրենց կրթությունը շարունակել, բայց չի լինում, – ասում է Երախսահունի միջնակարգ դպրոցի 8-րդ դասարանի աշակերտուհի Նազիկ Շաբաբյանը, –  աղջիկներ կան, որոնց ընտանիքի անդամները դեմ չեն: Ես նույնպես ուզում եմ կրթությունս շարունակել, իմ ընտանիքի անդամները դեմ չեն»:

«Հատկապես աղջիկների դեպքում այդ պրոբլեմն ավելի ցցուն է, – ասում է Շամոյանը, – մանավանդ որ ունենք շատ վաղ տարիքում՝ 9-ից, 10-րդ դասարանից աղջիկներին ամուսնացնելու միտում: Ամուսնության նպատակով աղջիկներին դուրս են թողնում դպրոցներից: Երբեմն լինում է, որ ծնողները աղջիկներին դպրոցից փախցնելու վախով են պատճառաբանում իրենց այդ որոշումը: Եվ սա արմատացած է մեր մտածելակերպի, մեր ուղեղի մեջ: Հիմա մենք պետք է փորձենք փոխել մեր այդ մոտեցումը: Ես չէի ցանկանա, որ մեր այդ մոտեցումը նույնականացնվի ավանդույթի հետ: Թող ինձ ներեն մեր  համայնքի շատ ներկայացուցիչներ, կարող է սրերով ընդունեն ասելիքս, բայց դրանք ինչ-որ բռի ավանդույթներ են, որոնցից պետք է ձերբազատվել:

«Իմ մտածելակերպն ուրիշ է, – ասում է Երասխահունի դպրոցի 9-րդ դասարանի աշակերտուհի Լիանա Խուդոյանը, – ես ուզում եմ, որ չլինի այդ ամենը, բայց ցավոք, մինչև հիմա էլ կա: Ճիշտ է իրենց ընտանիքում խոսում են, որ իրենք նման բան չեն սիրում, չեն անում, բայց մեկ է նույն մտածելակերպով են: Ուզում եմ, որ փոխվի»։

«Պետք է ձևավորենք ազատ կնոջ գաղափարը նաև մեր համայնքում, – ասում է ուսուցիչ Մրազը, – այսինքն՝ կինն էլ կարող է կրթություն ստանալ, կարող է իր կրթությունը պիտանելի դարձնել, արդյունք ստեղծել իր հասարակության համար: Բնականաբար, կրթված մայրերից էլ կրթված սերունդներ կլինեն: Ազատություն ասելով նկատի ունեմ ինքնադրսևորվելու, կրթություն ստանալու ազատություն: Այսինքն՝ եթե այդ արժեհամակարգը մեզանում փոխվի, մեր սերունդներն էլ կշարունակեն էդ ուղղությամբ աշխատանք տանել»:

«Այդ մշակույթը հիմնականում գալիս է ծնողներից, ասում է 9-րդ դասարանցի Լիանան, – Ծնողները հիմնականում պետք է արգելեն, բայց իրենք չեն արգելում: Իրականում շատ կողմ են: Եթե այդ կարծրատիպը վերանա, աղջիկների օգուտն ավելի շատ կլինի այդ ամեն ինչի մեջ:  Աղջիկն էլ ունի իրավունք կյանքը ճիշտ դասավորելու: Եթե դու կրթված չես, դու չես կարող կյանքում գտնել քո տեղը: Եթե լավ կրթություն չունենաս չես կարող լավ մայրություն անես, ճիշտ դաստիարակես:

«Կուզեի, որ եզդի համայնքում ծնողներն ավելի ակտիվ լինեին, ավելի նախաձեռնողական, – ասում է ուսուցիչ Մրազը , – այսինքն՝ ես անտարբերության խնդիր եմ տեսնում այստեղ: Պետք է ավելի հետևողական լինեն, իրենք էլ ներգրավվեն կրթության հարցում ուղիներ գտնելուն:

Երասխահունի դպրոցի տնօրեն Ս. Սարիբեկյանը նշում է, որ եզդիների շրջանում հատկապես սուր է կրթությունից դուրս մնալու խնդիրը: Անցած ուսումնական տարվա ընթացքում 5 աշակերտ է դուրս մնացել, բոլորը եզդիներ են, որոնցից միայն մեկն է աղջիկ: Մեկ երեխայի դեպքում ծնողը մոտեցել է դպրոց ու դիմում գրել՝ նշելով, որ երեխան հրաժարվում է մասնակցել դասերին, մնացածի ծնողները նույնիսկ չեն էլ արձագանքում դպրոցի կողմից հնչեցրած բազմաթիվ ահազանգներին: Եթե մարդկանց գիտակցությունը դեռ ցածր է, ինչպես կարելի է նրանց ստիպել»։

«Սինջար եզդիների ազգային միավորում» հասարակական կազմակերպության ներկայացուցիչ Զեմֆիրա Քալաշյանը նշում է, որ պետությունը պարտավոր է հավասարապես հոգ տանել իր քաղաքացիների մասին․ «Հիմնականում տարիների ընթացքում աշխատելով հասարակական ոլորտում, – ասում է Քալաշյանը, – պարբերաբար առնչվելով աղջիկների կրթության խնդրի հետ, երբեմն պետությունից պատասխան ենք ստացել, որ եթե փորձենք ինչ-որ բան փոխել, շատ ժամանակ սա կդիտվի որպես համայնքի կյանքին միջամտություն, և ուրեմն իրավունք չունենք միջամտել: Եվ շատ ժամանակ համայնքը պետք է որոշի ինչ անել և ինքը փոխվի: Դուք պետք է այդ փոփոխությունն անենք, մեր վրա հույս պետք չի դնել:  Սակայն ես գտնում եմ, որ եթե խոսքը գնում է Հայաստանի Հանաիրապետության քաղաքացիների մասին, ապա պատասխանատվությունը պետք է կրի պետությունը, որովհետև բոլոր պետական մարմինները այս կամ այն ոլորտի համար պատասխանատու են:

Կոլյա Սադոյանը կարևոր է համարում ազգապահպանության մասին մտածելը և գտնում, որ եզդիների նախանձախնդիր մոտեցումը օգնել է նրանց պահպանվել որպես ազգ, սակայն գտնում է, որ պետական քաղաքականությունը և եզդի ազգի մասին դասագրքերում ավելի ընդգրկուն տեղեկություններ ներառելը ևս կարող են նպաստել սրան։

«Եթե եզդի ազգը եզդուն չառներ, – ասում է նա, – եզդի ազգ չէր լինի մինչև հիմա։ Սերնդեսերունդ շարունակվել է այդ ավանդույթը, դրա համար էլ եզդու ազգը չի վերացել մինչև հիմա: Մեր ազգության մեջ կան դասակարգեր կան՝ կաստաներ՝ շեխեր, մրիդներ, փիրեր: Մենք մրիդ ենք: Մրիդներն ունեն շեխեր, ունեն փիրեր: Երբ մեր մեռելները մահանում են, իրենք իրենց ձեռով եզդիերեն ասած  «մորմ» են անում, այսինքն՝ իրենք են լողացնում են մեր մեռելներին: Մեր փիրերը մեզ համար սրբություն են, որովհետև իրենք իրենց ձեռքով են հանձնում հողին մեր մեռելներին»:

Կոլյան  վաղ է զրկվել հորից՝ վեց տարեկանում, նրան ազգային արժեքները փոխանցել են մայրն ու ամուր կապերով  կապված համայնքը։

«Հայրս 88թ. եզդիների առաջին կռվողներից է եղել, – հոր մասին պատմում է Կոլյան, – Պատերազմի հենց սկզբից մասնակցել է: 1991թ. մահացել է ինքը, որ ինքը մահացել է, պետության կողմից կամ նախարարության կողմից, մեկը մի բան հիշի, որ էս մարդը զոհվել է։ Գնացել է ճակատ, լավ էլ կռիվ են արել: Իրա մահվանից հետո տարին մեկ մի հատ նամակ ուղարկեին, կամ էլ ասեին՝ գնանք, տեսնենք, թե ոնց են ապրում էս մարդու երեխեքը»:

Դպրոցում Կոլյան միշտ սպասել է, որ հայ ազատամարտիկների հետ միասին մի անգամ գոնե կհիշեն իր հոր անունը, և ինքն էլ իր դասընկերների մոտ կհպարտանա իր հայրենասեր հոր արածի համար, բայց այդպես էլ չեն հիշել։

«1991թ. գյուղ գրավելուց հետո սկսում են ստուգել՝ արդյոք թշնամի չկա թաքնված, – պատմում է Կոլյան, – հանկարծ գիշերը դուրս չգար ու տղերքին խփեր։ Մի տուն ստուգելիս մթության մեջ ձայներ է լսում ու կրակում այդ ուղղությամբ․ հետո պարզվում է, որ անզգուշաբար դառահաս քույր ու եղբայր է սպանել: Թուրքը կաներ տենց բան, բայց մերոնք չեն արել: Հայրս սթրես է տանում, արձակուրդ են ուղարկում։ Գալիս է տուն, մորս ասում․ «էդ երեխեքը ոնց որ իմը լինեին, իմ սիրտը չի դիմանա»: Ու իրոք չի դիմանում: Մեկ շաբաթ անց սրտի կաթվածից մահանում է»:

«Թող իրենց գոնե սենց չպահեն, – ասում է Կոլյան՝ նկատի ունենալով, որ պետությունը երբևիցե չի փորձել հոր անձնուրացությունը գնահատել ըստ արժանավույն, – Ես պետությունից էլ ոչ մի բան չեմ ուզում: Իմ հերը գնացել է, ճիշտ է արել, դա իմ պատիվն է, իմ փառքը: Թող մի անգամ գային, իրա երեխեքին տեսնեին, թե ոնց են մեծացել: Ես վեց տարեկան եմ եղել, մեծը 12 տարեկան է եղել: Մամաս է մեզ մեծացրել: Հայաստանն իմ հայրենիքն է, եթե հայրս է այդպես զգացել, որ էդքան բան արել է, ես ո՞վ եմ, որ այդպես չմտածեմ: Մենք չենք կարող դա անտեսել: Մարդու հողն ու ջուրը որտեղ է, դա է քաղցրը իրա համար»:

Մարիամ Չախոյան
Թեհմինե Ենոքյան

Սույն նյութը պատրաստվել է «Միջսահմանային լրագրություն» լրագրողական շահույթ չհետապնդող ծրագրի շրջանակներում իրականացվող «Հեռանկարներ» նախագծի մասնակցության ընթացքում։ Երեք երկրներից լրագրողները ներկայացնում են իրենց կողմերում ապրող ազգային փոքրամասնությունների խնդիրները։

Նյութերի ամբողջական տարբերակն՝ այստեղ: