«Իմպիչմենտը» որպես պոստմոդեռնիստական նախագիծ

Վարդան Ջալոյան, մշակութաբան

1. Սիտուացիոնիստները և «Իմպիչմենտը»

1957-72 թթ․ գործող «Սիտուացիոնիստական ինտերնացիոնալը» իրենից ներկայացնում էր քաղաքական և արտիստական ավանգարդների սինթեզ, հիմնված վերափոխված հասարակական պատկերացման վրա: Սիտուցիոնիստները գործում էին այնպիսի պայթյունավտանգ քաղաքական իրադրությունում, որը նման էր ներկա հայաստանյան իրավիճակին: «Հին ձախերը»` սոցիալիստները և կոմունիստները, այլևս անկարող էին արձագանքել նոր իրողություններին, և այս առումով սիտուացիոնիստները եկել էին փոխելու նաև քաղաքական պայքարի ձևերը: Շարժման ղեկավար Գի Դեբորը գրում է. «Սիտուացիոնիստական շարժումը հառնում է և՛ իբրև մի արտիստական ավանգարդ, և՛ իբրև ազատության գաղափարի վրա կառուցված մարդկային կյանքի նախագիծ, և՛, ի վերջո, հեղափոխական նոր բողոքի տեսական և գործնական կառույցի մեջ արվող մի նոր ներդրում»…«Ի նպաստ գոյատևման քննադատության» /Եր.; 2005. Մ.Բ. Ռասմուսսեն «Սիտուացիոնիստական ինտերնացիոնալ», էջ 69/:

Սիտուացիոնիստները չէին բավարարվում բարենորոգումներով, նրանց նշանաբանն էր «ամեն ինչ, կամ ոչինչ»: Ըստ նրանց, միայն ամբողջական և անմնացորդ սոցիալական քննադատությունը իմաստ ունի, որ արմատական պահանջներին արվող մասնակի և առաջադիմական զիջումները միայն ամրապնդում են հակահեղափոխական դինամիկան: Նման տոտալ դիրքորոշման օրինակ է նաև «Իմպիչմենտը». կամ իմպիչմենտ, կամ ոչինչ: Ենթատեքստում սա ընկալվում է որպես երկակի բացառում, որ ավտորիտար ռեժիմի նախորդ հակառակորդները իրենց քաղաքական պայքարով միայն ամրապնդել են ներկա իշխանությունը:

Գի Դեբորի ամենահայտնի գիրքը «Հանդիսանքի հասարակությունն» է: Եթե ամփոփենք նրա տեսական հայացքները, ապա կարող ենք ասել, որ, ըստ նրա, արդի աշխարհում մշակույթը և կապիտալը միախառնվել են ձևավորելու համար ապրանքի նոր ձևը` հանդիսանքային ապրանքը, վաճառելով «ազատություն» և «ժողովրդավարություն» կերպարները երևակայության իսկական պատկերների փոխարեն: Հայաստանում իշխանությունները շոու բիզնեսի միջոցով հրամցնում են «զարգացում», «բարգավաճում», «պետություն», «ազգ», «ցեղասպանություն» և այլ կեղծ պատկերներ, որը նշում է նաև դեմոկրատական և բռնապետական հանդիսանքի հասարակությունների միջև տարբերությունը: Ազատությունը և ժողովրդավարությունը Հայաստանում անարժեք են և չեն կարող դառնալ հանդիսանքային ապրանք: Իշխանությունները և ընդիմությունը ըստ էության օգտվում են նույն հանդիսանքային ապրանքներից, վերածվելով ավտորիտարիզմը հավերժացնող ու փոխլրացնող գործոնի:

Սիտուացիոնիստների և «Իմպիչմենտի» գեղագիտական ընկալումի մերձությունը կարելի է ցուցադրել նաև այս օրինակով. «Արվեստի հանդիսատեսը, որը սովորաբար պասիվորեն դիտում է նկարները, պետք է ակտիվանար և գրոհեր քաղաքական տարբեր գործիչների դիմապատկերները, նրանց, ովքեր սիտուացիոնիստների կարծիքով կիսում էին պատասխանատվությունը աշխարհում տիրող իրադրության համար…: Քաղաքական ղեկավարներին իբրև թիրախներ փակցնելով պատերին, նրանք ցուցադրում էին քաղաքական իսթեբլիշմենթի տեսանելիության պաշտամունքը, այն փաստը, թե քաղաքականությունը ավելի շուտ էկրաններին հայտնվող քաղաքական գործիչների պատկերներին է վերաբերվում, քան նրանց տեսակետներին: Խրուշչովին և Քենեդուն ցուցադրելով կողք կողքի, սիտուացիոնիստները դեն էին շպրտում սառը պատերազմի անհաշտ թշնամիներին և նրանց միջև ընտրություն թելադրող դիսկուրսը»/ նույն տեղում, էջ 77/:

2. Պոստմոդեռնիզմը և «Իմպիչմենտը»

20-րդ դարի սկզբում առաջացան նոր քաղաքական մտածողություն և նոր քաղաքական շարժումներ՝ քաղաքական մոդեռնիզմը: Դրանք ոչ միայն տարատեսակ բանվորական և ֆաշիստական, այլ նաև ազգային ազատագրական շարժումներն էին: Քաղաքական առումով մոդեռնիստ էին, ասենք Լենինը, Մուսոլինին, Աթաթուրքը, Ստալինը և այլն:

Եվ ընդհակառակը, քաղաքական պոստմոդեռնիզմը սկսվում է Չե Գեվարայից և ընկեր Մաոյից` «Նոր ձախերից»: Երբ ընկեր Մաոն հռչակեց «կուլտուրական հեղափոխության» կարգախոսը, արևմտյան բազմաթիվ ինտելեկտուալներ` Դելյոզը, Կրիստևան, Սոլերսը, Ֆուկոն և ուրիշներ, էլ չեմ ասում Սարտրի մասին, դարձան մաոիստներ և տեսական բարձր մակարդակի հասցրեցին Նավավարի` Մաոյի գաղափարները: Քաղաքական պոստմոդեռնիզմը առաջին հերթին հակատոտալիտար է:

Հայաստանյան քաղաքական մշակույթը կրում է ստալինիզմի չվերացող ազդեցությունը: Մարդիկ նույնիսկ առանց գիտակցելու վերարտադրում են տոտալիտար մտածողության կաղապարները:

Ստալինյան տեսությունը դասակարգային պայքարի մարքսիստական սկբունքի, բանվոր դասակարգի հեգեմոնիայի գաղափարի և նացիզմի տեսաբան Կառլ Շմիդտի «արտակարգ իրադրության» սկզբունքի սինթեզն էր: Այստեղից Ստալինի կողմից «դասակարգային պայքարի սրման» կարգախոսը և «ժողովրդի թշնամիներին» արտակարգ կարգով՝ «տրոյկաներով» դատելու պրակտիկան: Հայաստանում «արտակագ դրությունը» իր «թավշե» տարատեսակով պահպանվում է Ղարաբաղյան հակամարտության և Ցեղասպանության ճանաչման գործոնների շնորհիվ: Կարևորը վերոհիշյալ բոլոր օրինակներում բազմազանության, անկախ ինքնությունների առկայության բացառումն էր: Այդպիսի ինքնություններ, օրինակ, կարող են լինել երիտասարդական կոնտրկուլտուրան, ֆեմինիզմը, կրոնական աղանդները և այլն, այն բնագավառները, որ անվանում են «մարդու իրավունքների» ոլորտ:

Օրինակ, Նեգրին գրում է. «Ֆեմինիստական շարժումը իր կոմունիզմով և սեպարատիզմով, քաղաքական իշխանության և նրա դրսևորման քննադատությամբ, նրա խորին անվստահությամբ «ընդհանուր ներկայացուցչությանը», նրա սերը բազմազանության հանդեպ, նմանվում է շարժման նոր փուլի արքետիպին: Այն 70-ականների կեսերի իտալական պրոլետարական երիտասարդության համար հանդիսանում է ներշնչանքի աղբյուր» (ըստ Дж. Катсификас «Ниспровержение политики». Волгоград – 2002.): «Իմպիչմենտը» ևս այդպիսի ներշնչանքի աղբյուր է, քանզի օժտված է Նեգրիի նշած քաղաքական բարեմասնությունների տարրերով: Արևմտյան նոր ձախերը մերժում էին կուսակցական հին` առաջնորդի շուրջ կազմակերպվող համակարգը, նրանում տեսնելով ստալինյան և ֆաշիստական բռնապետության քաղաքական մշակույթը: «Հին» ընդդիմության «վախճանը» Մայիսի 12-ի նոր քաղաքական ռազմավարության անհրաժեշտության մասին է խոսում:

Հին տիպի քաղաքական շարժումները հիմնված էին ներկայացուցչական սկզբունքի վրա: Կար առաջնորդ և կար ժողովուրդ: Այդպիսին է նաև մեր «հին ընդիմությունը»: Առաջնորդը, օրինակի համար՝ Արտաշես Գեղամյանը, գնում է դեպի ժողովուրդ, հմայում նրան, և ժողովուրդը նրան ընտրում է: Այս պրոցեսում հաճույքը ստանում են միայն ընտրյալները` էլիտան: Ասենք, նույն Գեղամյանը շոյված էր իրեն զգում ժողովրդական սիրուց: Ինքնասիրահարված քաղաքական գործիչներին պոլիտտեխնոլոգները առաջարկում են իմիջը «կարկատելու» եղանակներ, բայց դա ընդմիշտ չէ: Պոլիտտեխնոլոգիան կարող է հետաձգել քաղաքական տապալումը, բայց չի կարող այն չեղյալ հայտարարել:

Առաջին անգամ հայաստանյան իրականությունում «Իմպիչմենտը» բերեց նոր սկզբունք․ քաղաքական պրոցեսից հաճույք պետք է ստանան բոլորը: Այսինքն Էլիտար քաղաքականությունը փոխարինվում է մասնակցային քաղաքականությամբ: Այսպես եմ ես հասկանում «1+1+1+…» սկզբունքը: Ով ներկա է եղել «Իմպիչմենտի» միտինգներին, կարող է վկայել. իսկապես հաճախ այնտեղ բոլորն էլ հաճույք էին ստանում:

Նոր ձախերը կարևորեցին ինքնության խնդիրները, ցույց տվեցին, որ դրանք կոնստրուկցիաներ են, այսինքն կազմաքանդեցին, կազմալուծական քննադատության` դեկոնստրուկցիայի ենթարկեցին այն: Օրինակ վերցնենք հայկական ազգային ինքնությունը: Եթե հարյուր տարի առաջ հայը կարծում էր, որ ինքը եվրոպական ժողովուրդ է, բախտի բերմամբ ընկած արևելյան բարբարոսների միջավայր, և Եվրոպան պետք է օգնի նրան վերադառնալ Եվրոպա, ապա այժմ կարծում է, որ ինքը մերձավորարևլյան հնագույն ժողովուրդներից է, ուրարտացի, արիացի կամ շումեր: Համապատասխանաբար, եթե 100 տարի առաջ դաշնակները մարտական մարզանքները անց էին կացնում Բուլղարիայում և կարծում, որ հայերը եկել են Բալկաններից, ապա այժմ նրանց հենակետը Սիրիան և Լիբանանն են, իսկ նրա գաղափարախոսները ներշնչում են, որ հայերը տեղաբնիկ են: Աստված չանի, որ վաղը դաշնակները հաստատվեն Յակուտիայում, նրանք կպարտադրեն, որ մենք մտածենք, որ հայերի բնօրրանը գտնվում է Չուկոտիայում: Առավել ևս, որ կան բազմաթիվ հնագիտական և մշակութային փաստեր այս վարկածի օգտին: Ինքնությունը չի կարող մերժողական քննադատվել, այն պետք է փոխարինվի այլ ինքնությամբ: Դա էլ հենց կազմալուծող քննադատությունն է:

Մենք գալիս ենք ստալինիզմից, մեր կուսակցությունները անգիտակցաբար հանդիսանում են ստալինիստական քաղաքական կաղապարների կրողներ: Իսկ դա նշանակում է, որ Հայաստանում պոստմոդեռնիզմը և կազմալուծող քննադատությունը դեռ անելիքներ ունեն:

3. Մշակութային պոստմոդեռնիզմ

Կա՞ արդյոք Հայաստանում մշակութային պոստմոդեռնիզմ: Խոսքը տամ երիտասարդ հայ հեղինակին: «Ի տարբերություն ինտելեկտուալի համար ստեղծված պոստմոդեռնիստական տեքստի, ԱԼՄ արտադրանքը ստեղծվում է երևակայական «տգետի» համար, բայց այն դիտում և հասկանում է նաև ինտելեկտուալը իրեն նսեմացված չզգալով: Պոստմոդեռնիստական արվեստի հետ ԱԼՄ-ի հարազատությունը արտահայտված է նաև իլյուզիաների և ցիտատների առատությամբ, որ հղում են Սովետին: ԱԼՄ-ն վերադարձնում է մարդկանց կորցրած Սովետը ոչ թե հուշի, այլ երազանքի տեսքով: …ԱԼՄ-ն ցույց տվեց ժողովրդի դեմքը առանց շպարի` տգեղ և գերիրական, բոլոր հնարավոր աղավաղումներով: ԱԼՄ-ն ջարդեց հայ ժողովրդի տաղանդավորության միֆը, որ խանգարում էր մեզ տեսնել և սիրել մեզ այնպիսին, ինչպես մենք կանք: Ոմանց` սնոբներին և քաղքենիներին, հազիվ թե երբևէ դա հաջողվի:

Օգտագործելով զանգվածային մշակույթի տեխնոլոգիաները,ԱԼՄ-ն չի հանդիսանում զանգվածային մշակույթ` բառի բուն իմաստով, ինչպես, օրինակ, Երգի Պետական Թատրոնը: Առաջինը` այստեղ չկան պրոֆեսիոնալներ, երգիչներից մինչև քաղաքական գործիչները բոլորը սիրողներ են, երկրորդը` արտադրանքը ադապտացված չէ «միջին» հեռուստադիտողի համար, հասցեատերը ինքն է` կատարողը: Երրորդ` այն չունի կուլտուրիզացիոն-կրթական ֆունկցիա (Տիգրան Կարապետյանը բազմիցս հայտարարել է, որ հեռուստատեսության նշանակությունը կրթելը չէ), մեր կենցաղ այն չի ներխուժում կպչուն հիթի նման, այլ գոյություն ունի իրական կյանքին զուգահեռ աշխարհում: Եվ վերջապես` ԱԼՄ-ի արտադրանքը կոմերցիոն չէ: Այն վաճառվում է միայն հեղինակի վրա (երգի ձայնագրությունը` կատարողի, քաղաքական հաղորդման տեսագրությունը` քաղաքական գործչի և այլն): Սա իսկական մարտահրավեր է սպառողական հասարակությանը: / Ա. Ոսկանյան «Արվեստը մեռավ, կեցցե Մայիսի Մեկը»; «Գրեթերթ», #2(5)/: Մենք էլ կարող ենք ասել` ««Հին ընդդիմությունը» մեռավ, կեցցե Մայիսի Մեկը»: Բայց, իհարկե, ԱԼՄ-ն իսկական բախտինյան կառնավալի, դելյոզյան «քոչվորականության», կամ եթե կուզեք մաոիստական «կուլտուրական հեղափոխության» սոսկ սիմուլյացիան է:

Պոստմոդեռնիստական չափանիշներով «Իմպիչմենտի» և համանման այլ խմբերի քաղաքական ակցիաների մեջ ավելի շատ բարձր արվեստ կա, քան ՆՓԱԿ-ի «կոնցեպտուալիստ» արվեստագետների պերֆոմանսներում: Նրանց արածը «լուրջ» պոստմոդեռնիզմ չէ, այդ պատճառով էլ տպավորիչ և համոզիչ չէ:

Այդ լրջությունը կայանում էր նրանում, որ մարդիկ հասկացան իշխանական ուժերի ֆարսը այն պատճառով, որ «Իմպիչմենտի» նման ուժերի ձեռնարկած կառնավալը, նրանց հումորը, ծաղրը դեֆորմացրին օֆիցիոզը: Այլապես մարդիկ նրանց լուրջ կընդունեին:

Միխաիլ Բախտինը տալիս է առավելություն խոսքին, արտահայտությանը: 10 տարի առաջ, երբ Արմեն Շեկոյանը դեռ պոստմոդեռնիստ բանաստեղծ էր, գրել էր, որ ինքը ձգտում է իր գրավոր խոսքը հասցնել բանավորի մակարդակին: Արտահայտությունը, ըստ Բախտինի, միշտ կառնավալային է: Արտա-հայտված խոսքը դա չերաշխավորված խոսքն է, այն խոսքը, որ դուրս է եկել արտաքին աշխարհ` հրապարակ և փողոց: Հրանտ Տեր-Աբրահամյանը, բնութագրելով նոր իրադրությունը, գրում է. «Իրական քաղաքականությունը վերադառնում է փողոցներ և հրապարակներ: Իշխանամետ և «ընդդիմադիր» խեղկատակների թագավորությունում հանկարծակի հայտնվում է կենդանի խոսք ունեցող մի ուժ»/»Քաղաքականության վերադարձը» («Հայկական ժամանակ», #92)/:

Բայց հենց «պոստմոդեռնիզմ» երևույթի մեջ է գտնվում ժամանակակից պայքարող քաղաքականության ամլացումը: «Իսկականության» կոնցեպցիան դարձավ սարսափելի ինտելեկտուալ հարձակումների թիրախ Ժիլ Դելյոզի և Ժակ Դերիդայի նման մտածողների կողմից, որոնք վճռական ազդեցություն ունեցան պոստմոդեռնիզմի տեսության վրա: Բոլտանսկին և Կյապելոն ասում են, որ այդ մտածողների կողմից «իսկականի» և «կեղծի» միջև հակադրության ոչնչացումը նպաստեց նեոլիբերալիզմի հաղթանակին 80-ականներին և 90-ականների սկզբին. «Անսահման կուտակման տեսակետից ավելի ազդեցիկ էր խնդիրների մասին լռելը, երբ մարդիկ իրենք իրենց համոզում են, որ այն ամենը, ինչ իրենց շուրջն է, կեղծարք է /սիմուլյակր/, որ ճշմարիտ «իսկականը» աշխարհից վռնդված է և որ «իսկականի» ձգտումը միայն խաբկանք է»:

Յորքի համալսարանի պրոֆեսոր, տրոցկիստ Ալեքս Կալինիկոսը գրում է. «Բոդրիարը, որը իսկականի կազմալուծման մունետիկն է, պնդում է, որ քննադատական միտքը և քաղաքական պայքարը հնացած հասկացություններ են արդեն ոչ թե ներկայացման, այլ սիմուլյացիայի հասարակությունում, և արդեն պատկերները ոչ թե ներկայացնում, այլ կազմակերպում են իրականությունը:

Այդ պատճառով հակակապիտալիստական դիսկուրսի և շարժումների վերածնունդը նշանավորվում է պոստմոդեռնիզմի գերիշխանության վերջը, որ նա վերջին երկու տասնամյակներին հաստատել էր առաջադեմ մտքի վրա: Այդ մտավոր տեղաշարժի նշաններից է անհետացումը այն համարյա սևեռուն կենտրոնացվածությունը մշակութային խնդիրների շուրջ, որ ընդգրկել էր արմատական համալսարանական շրջանակները, և մատերիալիզմի նկատմամբ հետաքրքրության վերածնունդը»/ Каллиникос А. Антикапиталистический манифест. — М.: Праксис, 2005/:

Գագիկ Ծառուկյանը համոզված է, որ կեղծիքի և իսկականի միջև տարբերություն չկա, ուրեմն մարդիկ չեն նկատի նեոլիբերալիզմի բերած բևեռացումը, որ նա այլ օլիգարխների հետ կարող է շարունակել անսահման կուտակման ընթացքը:

Այսօր հարկավոր է ավելի հեռուն գնալ: Հարկավոր է կանգնեցնել նեոլիբերալիստական անսահման կուտակումը, ինչպես մեզ հուշում է բրիտանական տրոցկիստը, մեդիաների` հատկապես «Հանրայինի» կամ «Արմենիայի», շոու բիզնեսի կողմից մարդկանց ապուշացումը: Հո իզուր չէ՞, որ Սերժ Սարգսյանը ամեն անկյունում բաներներից ազդարարում է, որ իր ուժը Աշոտ Ղազարյանը և Հայկոն են: Մշակույթը հարկավոր է փրկել «մասխարայականացումից», իսկ մարդկանց` ճորտացումից:

Երբ Ծառուկյանը բաներներից մեզ ներշնչում է` «Ես ուզում եմ կառուցել, ես ընտրում եմ «Բարգավաճ Հայաստանը», կամ «Ես ուզում եմ սովորել, ես ընտրում եմ «Բարգավաճ Հայաստանը» և այլն, ապա նա նկատի ունի մի բան. Ծառուկյանը կարծում է, որ Հայաստանը իր ձեռնարկություններից մեկն է, իսկ ժողովուրդը` իր վարձու բանվորները: Երբ դաշնակները կամ «Հանրապետականը» գնում են մարդկանց ձայները, նրանք համարում են, որ չկա ընտրողը` քաղաքացին, որ հարկավոր է 5000-ով վարձել ընտրողների, ինչպես վարձում են «լալկան կանանց» հարուստ մեռելի վրա լացելու համար:

2007 թ.