Պատմականացնելով պատմությունը․ Ջալոյանը՝ «Բամբակե պատեր» վեպի մասին

Վահրամ Մարտիրոսյանի նոր գիրքը նրա թվով երկրորդ պատմավեպն է՝ «Հանուն խաչի ծպտվածները» վեպից հետո: Հավանաբար, շատերը կերկմտեն՝ գործողությունները կատարվում են քառասուն տարի առաջ, կարելի՞ է դրանք պատմական համարել։ Բայց հիշենք Խաչատուր Աբովյանի «Վերք Հայաստանի»-ն, որը ևս պատմավեպ է, չնայած դեպքերը ընդամենը 20-30 տարվա վաղեմության էին: Ուրեմն՝ ի՞նչն է վեպը դարձնում պատմական: Աբովյանի համար ավարտվել էր պարսկական տիրապետության ժամանակը և սկսվել՝ ռուսականը: Այսինքն, փոխվել էր կենսաձևը՝ հարացույցը կամ «մշակույթի պոետիկան», ինչպես այն բնութագրում է ժամանակակից ամերիկյան գրականագետ Սթիվեն Գրինբլաթը:

«Բամբակե պատեր» վեպն էլ կարող էր լինել սոսկ հիշողություն ուսանողական կյանքից, եթե հեղինակը չցուցաբերեր նյութի հանդեպ մարդաբանական–ազգագրական մոտեցում:

Հայկական միջին վիճակագրական պատմավեպի հերոսները, չնայած գործում են նախնադարից մինչ միջնադար, միջնադարից մինչև նոր ժամանակներ, խոսում, մտածում և գործում են ինչպես մեր ժամանակակից ազգայնականները: Այդ վեպերի հերոսները, չնայած հագել են դարաշրջանին հատուկ տարազներ, մշտապես ունեն նույն՝ հայ ժամանակակից ազգայնականի բնությունը: Նա երևակայում է, որ հայի բնությունը մշտապես նույնն է՝ անկախ դարաշրջանից և համընկնում է իր սեփական բնույթի հետ:

Կարելի է հիշել Նիկողայոս Ադոնցի դիտողությունները Րաֆֆու «Դավիթ Բեկ» վեպի մասին. «Անցյալը նրան [Րաֆֆուն] հետաքրքրել է ոչ թե անցյալի համար, այլ իբրև «դասարան» քաղաքական կրթության: Եվ դասարանի մեջ ինքը նստել է և ինքն է խոսում քարոզում: …«Դավիթ Բեկ» վեպը այսօր մեզ համար պատմական է կրկնակի իմաստով: Նրա հերոսը 1722 թ. մարդ է, բայց խոսում է 1881 թ. լեզվով: …Վեպի մեջ պակաս չեն էջեր և հայացքներ, որոնք հիշեցնում են «Մշակ»-ի հրապարակախոսությունը: Րաֆֆին հաղորդ է նոր տրամադրություններին և հավատարմորեն վերարտադրել է նրանց ոգին իր վեպի մեջ: » (Նիկողայոս Ադոնց. Երկեր. Հատոր Բ. էջ 522, 528): Ադոնցի համար «Դավիթ Բեկ»-ի պատմականությունը 1880-ականներին այժմեականությունն է։ Նմանապես ժամանակակից պատմավեպերի պատմականությունը այսօրվա մտայնությունների վերարտադրությունն է:

«Բամբակե պատեր» վեպը ինքնակենսագրական հիմքեր ունի: Վահրամ Մարտիրոսյանը ուսանողական տարիներին, 1978 թվականին կազմակերպել է ուշ-բրեժնևյան ժամանակների հազվադեպ ցույցերից մեկը ի պաշտպանություն բեյրության հայ համայնքի, որը հարձակումների ենթարկվեց Լիբանանում ծայր առած քաղաքացիական երկպառակտության ընթացքում։ Հաջորդ տարի փորձել է բողոքի գործողություններ կազմակերպել ազգային բուհերում մասնագիտական առարկաները ռուսերեն դասավանդելու խորհրդային ղեկավարության գաղտնի որոշման դեմ, որոնք կանխվել են ԿԳԲ-ի կողմից։ Սակայն վեպի պատմականությունը այս իրադարձություններով չի պայմանավորված, այլ որ Վահրամ Մարտիրոսյանը հրաժարվել է ժամանակակից խնդիրները, մտածողությունը փոխադրել խորհրդային ժամանակներ: Նրան հետաքրքրում են խորհրդային տարիները, խորհրդային մարդը, նրա մտածելակերպը, խորհրդային կյանքի մշակույթը՝ «մշակույթի պոետիկան»: Խորհրդահայ մարդը այլ բնություն ունի, քան ժամանակակից մարդը:

«Մշակույթից անկախ մարդկային բնույթ չկա», – գրում է Գիրցը՝ մշակույթ համարելով ոչ այնքան «զանգվածային վարքագծի կարծրատիպերը՝ սովորությունները, ավանդությունները», որքան «որոշ վերահսկող մեխանիզմները՝ պլանները, բաղադրատոմսերը, կանոնները, հրահանգները, որոնք ուղղորդում են մարդկային վարք (Clifford Geertz. The Interpretation of Cultures. New York, 1973. P. 49.):

Մարդկային կյանքի բոլոր կողմերը փոխկապակցված են, մշակույթի բոլոր ոլորտների միջև շրջանառվում է ընդհանուր սոցիալական էներգիան: Սթիվեն Գրինբլաթը համարում է, որ սոցիալական, գաղափարախոսական և գեղարվեստական դիսկուրսները իրարից առանձնացված չեն, ընդհանուր մշակութային պրակտիկայի մաս են: Դա չի նշանակում, որ, ասենք, գրականության մեջ ինքնության ձևավորման սխեման նույնն է, ինչ՝ իրական մարդկանցը: Բայց նաև չի նշանակում, որ առաջին դեպքում գործ ունենք մեկնաբանության հետ, իսկ երկրորդ դեպքում՝ «պարզապես իրականության»: Սոցիալական ակտերը ներգծված են հասարակական իմաստների համակարգի մեջ, և դրանց մասնակիցների կողմից ինքնաբերաբար մեկնաբանվում են: Այսպիսով, Գրինբալթը սոցիալական ակտերը նույնպես դիտարկում է տեքստ, ինչպես բառերից կազմված տեքստերը: Այսինքն՝ դրանք կարելի է դիտարկել որպես մշակութային տեքստ, իսկ այդ տեքստի մեկնաբանությունը՝ մշակութային պոետիկա: Ըստ այդմ՝ մշակույթը ունի սեփական բառապաշարը, քերականությոունը, շարահյուսությունը և այլն, որ ընդհանուր է գրականության և «պարզապես իրականության» համար:

Վեպի հերոսը՝ Վիգենը մեզ ներկայացնում է սոցիալական էներգիայի շրջանառության այդպիսի օրինակ: Նա ներկա է մի քանի համատեքստերում՝ քաղաքական, գրական, անձնական, կենցաղային, «գողական» կամ «ընդհատակյա ձեռներեցության»: Ամեն համատեքստ ունի իր վերահսկող մեխանիզմները՝ պլանները, բաղադրատոմսերը, կանոնները, հրահանգները: Բայց ինձ թվում է, որպես գրողի՝ Վահրամ Մարտիրոսյանի նպատակը ոչ թե վերոնշյալ իսկապես հիշարժան դեպքերի գեղարվեստական շարադրանքն է (իսկ դա ի՞նչ է), այլ խորհրդային «մշակույթի պոետիկայի» շրջանակներում ինքնության ձևավորման պատկերումը: Մի կողմից՝ «սովետական մարդ» ձևավորելու պաշտոնական ռազմավարությունը, մյուս կողմից դիմադրության՝ այլընտրական ինքնություններ ձևավորելու ռազմավարությունները: Այստեղից՝ այն պատմական տարբերությունը, որ հեղինակը դնում է իր և իր հերոսի միջև:

Վահրամ Մարտիրոսյանի նոր վեպում չկան ոչ մոդեռնիստական, ոչ հետմոդեռնիստական էսթետիկայի հետքեր, այն զուտ «ռեալիստական» է, դետալների էթնոգրաֆիկ ճշգրտությամբ: Բայց Վահրամը վարպետորեն է տիրապետում այդ ոճերին: Եվ «ռեալիստական» ոճը, լինելով ակնարկ «սոցռեալիզմին», փաստորեն ռեֆլեքսիվ է, և դառնում է մոտիկ անցյալը պատմականության, մետապատումի վերածելու գործիք:

Պատմավեպը պիտի օժտված լինի պատմականությամբ, հավանաբար այդ էր Ադոնցի չիրականացած ակնկալիքը: Վահրամ Մարտիրոսյանը վեպով կարողացել է պատմականացնել «խորհրդայինը»:

Վարդան Ջալոյան