Փողի մասին

Դեյվիդ Գրեբերի «Պարտք․ Առաջին հինգ հազար տարին» գրքից

հատվածներ երկրորդ գլխից

Ո՞րն է տարբերությունը սովորական պարտավորության՝ զգացողության, որ մեկը պետք է իրեն ինչ-որ ձևով պահի կամ նույնիսկ պարտական է մեկին, և պարտքի միջև։ Պատասխանը պարզ է՝ փողը։ Պարտքի ու պարտականության տարբերությունն այն է, որ պարտքը կարող է հստակ չափվել։ Սա փող է պահանջում։

Այնպես չէ, որ զուտ փո՛ղն է հնարավոր դարձնում պարտքը. փողն ու պարտքը ի հայտ են եկել ճշգրտորեն նույն ժամանակ։ Մեզ հասած ամենաառաջին գրավոր փաստաթղթերից են Միջագետքի հուշատախտակները, որոնց վրա գրանցված էին վարկերն ու դեբետները, տաճարների կողմից տրված տոկոսադրույքները, տաճարային հողերի վարձակալության դիմաց պարտքերը. յուրաքանչյուրի արժեքը ճշգրտորեն նշված էր հացահատիկով և արծաթով: Բարոյականության փիլիսոփայության ամենավաղ աշխատություններից որոշները մտորումներ են՝ ինչ է նշանակում պատկերացնել բարոյականությունը որպես պարտք, այսինքն՝ փողի տեսանկյունից։

Պարտքի պատմությունն, ուրեմն, անպայմանորեն փողի պատմություն է (և մարդկային հասարակության մեջ պարտքի դերը հասկանալու ամենադյուրին ճանապարհը փողի և փողի օգտագործման ձևերին հետևելն է դարերի ընթացքում) և վեճի պատմություն, թե ինչ է այս ամենը նշանակում։ Այնուամենայնիվ, այս պատմությունը հաստատապես տարբերվում է փողի այն պատմությունից, որին մենք սովոր ենք։ Երբ տնտեսագետները խոսում են փողի ծագման մասին, օրինակ, պարտքը միշտ ինչ-որ առընթեր միտք է։ Նախ բարտերն է գալիս, հետո՝ փողը. վարկը ձևավորվում է ավելի ուշ։ Նույնիսկ եթե փորձես դիմել գրքերին փողի պատմության մասին, ասենք՝ Ֆրանսիայում, Հնդկաստանում կամ Չինաստանում, հիմնականում կստանաս մետաղադրամների պատմությունը՝ առանց վարկային պայմանավորվածությունների շուրջ քննարկումների։ Արդեն գրեթե մեկ դար է, ինչ իմ պես մարդաբանները մատնանշում են, որ այս պատկերի հետ մի բան այն չէ։ Տնտեսության պատմության ստանդարտ վարկածը քիչ է առնչվում այն ամենի հետ, ինչ մենք նկատում ենք, երբ ուսումնասիրում ենք՝ ինչպես է ընթանում տնտեսական կյանքը իրական համայնքներում և շուկաներում՝ գրեթե ցանկացած վայրում, որտեղ առավել հավանական է պարզել, որ բոլորը բոլորին պարտք են տասնյակ ձևերով, և գործարքների մեծ մասն իրականացվում են առանց արժույթ օգտագործելու։

Ինչո՞ւ կա այս անհամապատասխանությունը։

Մասամբ դա վկայությունների բնույթից է. մետաղադրամները պահպանվել են հնագիտական արձանագրությունների մեջ, վարկային պայմանավորվածությունները՝ սովորաբար ոչ։ Այնուամենայնիվ, խնդիրն ավելի խորն է։ Վարկերի և պարտքերի գոյությունը միշտ մի տեսակ սկանդալային է եղել տնտեսագետների համար, քանի որ գրեթե անհնար է ձևացնել, որ վարկ տրամադրողները և փոխառություններ վերցնողները գործում են զուտ «տնտեսական» դրդապատճառներով (օրինակ, որ օտարին տրված պարտքը նույնն է, ինչ հորեղբորդ տղային տվածը), հետևաբար, կարևոր է թվում փողի պատմությունը սկսել երևակայական աշխարհից, որում վարկն ու պարտքն ամբողջությամբ ջնջված են։ Մինչ մենք կկարողանանք մարդաբանական գործիքներ կիրառել ու վերակառուցել փողի իրական պատմությունը, պետք է հասկանանք, թե ինչն է սխալ ընդունված վարկածի հետ:

Տնտեսագետները հիմնականում խոսում են փողի երեք գործառույթների մասին՝ փոխանակման միջոց, հաշվարկի միավոր և արժեքի պահեստ։ Տնտեսագիտան դասագրքերը առաջինին վերաբերվում են որպես առաջնային: Ահա մի տիպային քաղվածք Քեյսի, Ֆեյրի, Գարթների և Հեդերի Տնտեսագիտությունից (1996).

«Փողը կենսական նշանակություն ունի շուկայական տնտեսության համար։ Պատկերացրեք, թե ինչպիսին կլիներ կյանքն առանց դրա: Դրամավարկային տնտեսության այլընտրանքը բարտերն է, երբ մարդիկ ապրանքներն ու ծառայությունները փոխանակում են այլ ապրանքների և ծառայությունների հետ ուղղակիորեն՝ առանց փողի միջնորդության:

Ինչպե՞ս է աշխատում բարտերի համակարգը: Ենթադրենք նախաճաշի համար ուզում եք կրուասան, ձու և նարնջի հյութ։ Մթերային խանութ գնալու և այս իրերը փողով գնելու փոխարեն, դուք պետք է գտնեք մեկին, ով ունի այդ ապրանքները և պատրաստ է առևտուր անել: Նաև պետք է ունենաք այն, ինչ ցանկանում են հացթուխը, նարնջի հյութ մատակարարողը և ձու վաճառողը: Փոխանակման համար մատիտներ ունենալը ձեզ ոչ մի օգուտ չի բերի, եթե հացթուխը, նարնջի հյութ ու ձու վաճառողները մատիտներ չեն ուզում:

Բարտերային համակարգը առևտրի կայացման համար ցանկությունների կրկնակի համընկնում է պահանջում։ Այսինքն՝ փոխանակում անելու համար ես ոչ միայն պետք է գտնեմ մեկին, ով ունի իմ ուզածը, այլև այդ մարդը պետք է ուզենա այն, ինչ ունեմ ես։ Այնտեղ, որտեղ վաճառվող ապրանքների տեսականին փոքր է, ինչպես դա համեմատաբար ոչ բարդ տնտեսություններում է, դժվար չէ գտնել մեկին, ում հետ կարելի է փոխանակվել, և բարտերը հաճախ է օգտագործվում»:

Այս վերջին կետը հարցադրելի է, բայց այնքան աղոտ է ձևակերպված, որ այն դժվար է հերքել:

«Շատ ապրանքներ ունեցող բարդ հասարակությունում բարտերային փոխանակումները պահանջում են անտանելի ջանքեր: Պատկերացրեք՝ փորձում եք գտնել մարդկանց, ովքեր վաճառքի են հանել այն բոլոր իրերը, որոնք դուք առնում եք նպարավաճառի մոտ սովորական ուղևորության ժամանակ, և ովքեր պատրաստ են ընդունել այն ապրանքները, որոնք դուք պետք է առաջարկեք նրանց ապրանքների դիմաց:
Համաձայնեցված փոխանակման միավորը (կամ վճարման միջոցը) հստակորեն վերացնում է ցանկությունների կրկնակի համընկնման խնդիրը»:

​​Կարևոր է շեշտադրել, որ սա չի ներկայացվում որպես իրականում տեղի ունեցած մի բան, այլ որպես զուտ երևակայական վարժություն: «Տեսնելու համար, որ հասարակությունը օգուտ է քաղում փոխանակման միջոցից», գրում են Բեգը, Ֆիշերը և Դորնբուշը (Economics, 2oos), «պատկերացրեք բարտերային տնտեսությունը»: «Պատկերացրեք, թե ինչպիսի դժվարություններ կունենաք այսօր», գրում են Մոնդերը, Մայերսը, Վոլը և Միլլերը (Economics Explained, 1991 թ.), «եթե ստիպված լինեիք ձեր աշխատանքը ուղղակիորեն փոխանակել ուրիշի աշխատանքի պտուղների հետ»։ «Պատկերացրեք», գրում են Պարկինը և Քինգը (Economics, 1995), «դուք աքլորներ ունեք, բայց վարդեր եք ուզում»: Կարելի է անվերջ բազմապատկել օրինակները: Այսօր կիրառվող գրեթե յուրաքանչյուր տնտեսագիտական դասագրքում խնդիրը նույն կերպ է շարադրվում: Պատմականորեն, նշում են նրանք, մենք գիտենք, որ կար ժամանակ, երբ փող գոյություն չուներ: Ինչպիսի՞ն պետք է դա լիներ: Լավ, եկեք պատկերացնենք այսօրվա տնտեսության նման մի բան, բայց առանց փողի։ Իհարկե հարմար չէր լինի։ Անշուշտ, մարդիկ պետք է հորինեին փողը հանուն արդյունավետության։

Փողի պատմությունը տնտեսագետների համար միշտ սկսվում է բարտերի երևակայական աշխարհից: Խնդիրը այս ֆանտազիան ժամանակի ու տարածության մեջ տեղորոշելն է. արդյո՞ք մենք խոսում ենք քարանձավային մարդկանց մասին, Խաղաղ օվկիանոսի կղզիաբնակների՞, ամերիկյան սահմանագծի բնակիչների՞:

<․․․>

Կոլումբոսին հաջորդած տարիներին, երբ իսպանացի և պորտուգալացի արկածախնդիրները սանրում էին աշխարհը ոսկու և արծաթի նոր աղբյուրներ գտնելու համար, այս անորոշ պատմություններն անհետացան: Իհարկե, նրանցից ոչ ոք չի զեկուցել բարտերի երկիր հայտնաբերելու մասին: Արևմտյան Հնդկաստան կամ Աֆրիկա հասած տասնվեցերորդ և տասնյոթերորդ դարերի ճանապարհորդների մեծ մասը ենթադրում էր, որ բոլոր հասարակություններն անպայմանորեն կունենան փողի իրենց ձևերը, քանի որ բոլոր հասարակություններն ունեին կառավարություններ, իսկ բոլոր կառավարությունները փող են թողարկում:

Ադամ Սմիթը, մյուս կողմից, վճռել էր տապալել իր ժամանակի ավանդական իմաստությունը: Նախևառաջ նա հակադարձում էր մտքին, որ փողը կառավարության ստեղծագործությունն է։ Այս առումով Սմիթը ինտելեկտուալ ժառանգն էր լիբերալ ավանդույթի փիլիսոփաների՝ Ջոն Լոքի պես, որը պնդում էր, որ կառավարությունը սկսվում է մասնավոր սեփականությունը պաշտպանելու անհրաժեշտությունից և լավագույնս էր աշխատում, երբ փորձում էր սահմանափակվել այդ գործառույթով: Սմիթը ընդլայնել է այս փաստարկը՝ պնդելով, որ սեփականությունը, փողը և շուկաները ոչ միայն գոյություն են ունեցել քաղաքական ինստիտուտներից առաջ, այլև մարդկային հասարակության հիմքն են:

<․․․>

Դարեր ի վեր հետազոտողները փորձում են հայտնաբերել այս առասպելական բարտերի երկիրը՝ առանց որևէ հաջողության: Ադամ Սմիթն իր պատմությունը վերագրում էր բնիկների Հյուսիսային Ամերիկային (մյուսները նախընտրում էին Աֆրիկան կամ Խաղաղ օվկիանոսը): Սմիթի ժամանակ գոնե կարելի էր ասել, որ բնիկ ամերիկացիների տնտեսական համակարգերի վերաբերյալ հավաստի տեղեկատվությունն անհասանելի է շոտլանդական գրադարաններում: Սակայն դարի կեսերին Լյուիս Հենրի Մորգանի նկարագրությունները Իրոկեզների վեց ժողովուրդների մասին, ի թիվս այլոց, լայնորեն հրապարակվեցին և պարզ դարձրեցին, որ իրոկեզների հիմնական տնտեսական ինստիտուտը երկարատներն էին, որտեղ ապրանքների մեծ մասը կուտակվում էր, իսկ հետո բաշխվում կանանց խորհրդի կողմից, և ոչ ոք երբեք չէր փոխանակում նետի ծայրերը մսի կտորների հետ:

Տնտեսագետները պարզապես անտեսեցին այս տեղեկությունը։ Օրինակ, Սթենլի Ջևոնսը 1871 թվականին գրել է փողի ծագման մասին գիրք, որը դասական է համարվում․ օրինակները նա վերցրել է ուղիղ Սմիթից (հնդկացիները փոխանակում էին եղնիկի միսը կաղինի և կուղբի կաշվի հետ) առանց օգտվելու հնդկացիների կյանքի իրական նկարագրություններից, որոնցից պարզ է դառնում, որ Սմիթը սա ուղղակի հորինել է:

Մոտավորապես այդ նույն ժամանակահատվածում միսիոներները, արկածախնդիրները և գաղութատիրական կառավարիչները սփռվում էին աշխարհով մեկ, շատերն իրենց հետ բերում էին Սմիթի գրքի օրինակները՝ ակնկալելով գտնել բարտերի երկիրը: Ոչ մեկին դա այդպես էլ չհաջողվեց: Նրանք հայտնաբերեցին տնտեսական համակարգերի գրեթե անվերջ բազմազանություն: Բայց մինչ օրս ոչ ոք չի կարողացել գտնել աշխարհի մի հատված, որտեղ հարևանների միջև տնտեսական գործարքների սովորական եղանակն ունի «այդ կովի համար քեզ քսան հավ կտամ» ձևը։

Քերոլայն Համֆրիի (Քեմբրիջ) բարտերի մասին ավարտուն մարդաբանական աշխատությունը չէր կարող ավելի ամբողջական լինել իր եզրակացություններում. «Բարտերային տնտեսության ոչ մի օրինակ՝ պարզ և հասարակ, երբեք չի նկարագրվել, ուր մնաց փողը դրանից առաջանա․ հասանելի ողջ ազգագրությունը հուշում է, որ նման բան երբեք չի եղել»։

<․․․>

Լավ հիմքեր կան ենթադրելու, որ բարտերն ամենևին էլ հնագույն երևույթ չէ, իրականում այն լայն տարածում է գտել միայն մոդեռն ժամանակներում: Իհարկե, մեզ հայտնի դեպքերի մեծ մասում այն տեղի է ունենում մարդկանց միջև, որոնք ծանոթ են փողի օգտագործմանը, բայց այս կամ այն պատճառով քիչ փող ունեն ձեռքի տակ: Բարտերային մշակված համակարգերը հաճախ ի հայտ են գալիս ազգային տնտեսությունների փլուզման հետևանքով՝ վերջին անգամ 90-ականների Ռուսաստանում և Արգենտինայում մոտ 2002֊ին, երբ առաջին դեպքում ռուբլին, իսկ երկրորդում դոլարը փաստացիորեն անհետացան:

Առիթից առիթ նույնիսկ կարելի է գտնել ինչ-որ արժույթ, որը նոր է սկսում զարգանալ. հայտնի է, օրինակ, որ գերիների ճամբարներում և շատ բանտերում բանտարկյալները ծխախոտն օգտագործում են որպես արժույթ, ինչը մեծ ուրախություն և ոգևորություն է պատճառում պրոֆեսիոնալ տնտեսագետներին: Բայց այստեղ էլ մենք խոսում ենք մարդկանց մասին, որոնք մեծացել են փող օգտագործելով և այժմ ստիպված են գլուխ հանել առանց դրա՝ ճիշտ այնպես, ինչպես «պատկերացնում են» տնտեսագիտության դասագրքերերը, որոնցից ես սկսել եմ։

թարգմանել է Մարուսյա Սեփխանյանը

հատվածներ գրքի առաջին գլխից՝ հղումով