Դեպրեսիան ճշմարտությանն ամենամոտ կետն է 

Իտալացի փիլիսոփա Ֆրանկո «Բիֆո» Բերարդիի հետ հարցազրույցը (հարցազրուցավար՝ Պեդրո Ռիոս) լույս է տեսել պորտուգալական Público թերթում օգոստոսի 1-ին։ Հայերեն թարգմանությունը հրապարակում ենք չնչին կրճատումներով։

Պեդրո Ռիոս — Futurability (Ապագայի հնարավորություն, 2017) գիրքն ավարտվում է կոչով՝ ուղղված կոգնիտիվ աշխատողներին։ Գրքում դեռ որոշակի հույս կա։ Դուք ասացիք, որ կորցրել եք այդ հույսը։ Ինչո՞ւ։

Ֆրանկո «Բիֆո» Բերարդի — Futurability-ն, կարելի է ասել, իմ վերջին գիրքն էր, որն այլընտրանքի հնարավորություն էր առաջարկում։ Այն լույս է տեսել պանդեմիայից առաջ, նախքան պանդեմիայի տված պատրանքները, մինչև գենոցիդի վերադարձը համաշխարհային պատմություն։ Գիտեմ, որ այն, ինչ պիտի ասեմ, ոչ մի հեռանկար էլ չի բացում, բայց պետք է ընտրություն կատարեմ ստելու (այսինքն՝ հաստատելու մի բան, որին ինքս չեմ հավատում) և ճշմարտությունն ասելու միջև։ Իսկ ճշմարտությունը, եթե կարճ, հետևյալն է․ մարդկայինն այլևս սպառվել է։

— Ի՞նչ է մարդկայինը։

— Գաղափար, որն իսկապես առանցքային էր արդիության համար․ իբրև թե աշխարհը, լեզուն, բանականությունը և օրենքը կարող են զսպել բնազդի և գազանության անմիջականությունը։ Բայց զոհերն անպայման վերածվելու են դահիճների. սա է դասը, որը ես քաղել եմ՝ տեսնելով, ինչպես է Իսրայելը վերածվում նացիստական միավորի, տեսնելով Աուշվիցը Միջերկրական ծովի ափերին, Գազայի ծովափին, Միջերկրական ավազանի հարյուրավոր համակենտրոնացման ճամբարներում։

— Ինչո՞վ է Գազայի սարսափը տարբերվում այլ հակամարտություններից։

— 50 տարի առաջ, երբ ես 25 տարեկան էի, Վիետնամում մենք ականատես եղանք կեղտոտ պատերազմի, որը նման էր ցեղասպանության։ Բայց այն ժամանակ մեզ դեռ թվում էր, որ Վիետնամի պատերազմը կարող է դառնալ հնարավոր ապագայի սկզիբ։ Երբ Վիետկոնգին հաջողվեց պարտության մատնել ագրեսորին, մենք ընկալեցինք դա որպես նոր հնարավորություն։ Մենք սխալվեցինք։ Վիետկոնգը մարդկության հույսը չէր։ Բայց մենք՝ ինչպես միլիոնավոր այլ մարդիկ, այնտեղ տեսանք ապագայի հնարավորություն։ 

Նոր սերունդը գիտակցում է, որ գենոցիդն է ղեկավարում աշխարհը, որում մենք ապրում ենք այսօր․ սա՛ է իրական նորույթը։ Գազային նայելիս՝ նայում ենք սիմվոլին այն գենոցիդի, որը տեղի է ունենում ամենուր՝ Հյուսիսի և Հարավի սահմանին, Մյանմարից մինչև Սուդան և Միջերկրական ծով, որտեղ ամեն օր միգրանտներ են սպանվում Իտալիայի ֆաշիստների կողմից։ 

— Futurability-ում դուք պաշտպանում էիք գաղափարը, որ ներկա իրականության խորքում կան այլ հնարավոր ապագաներ, և դրանք դեռ կարող են բացվել։ Մի՞թե վտանգավոր չէ հույսն այսպես լրիվ կորցնելը։

— Futurability-ին կապ ուներ աշխատանքի և սոցիալական կյանքի մատերալիստական անալիզի հետ։ Ահա թե ինչու դրա վերջին մասում՝ չնայած Դոնալդ Թրամփի հաղթանակին ու «Բրեքսիթին», կար հնարավորություն։ Հնարավորությո՛ւն, ոչ թե հույս. կոգնիտիվ աշխատանք անողների միջև սոլիդարության հնարավորություն, որը կարող էր տրանսֆորմացիայի համար ընդհանուր տարածք ստեղծել։ Այս գաղափարը կար Օքյուփայի ժամանակ՝ 2011-ին, և 1968-ի շարժման ժամանակ, որը մտավորականների շարժում էր ընդդեմ իմպերիալիզմի և կապիտալիզմի։

Պանդեմիան արագացրեց միտումը, որն արդեն կար նոր սերնդի պատմության մեջ՝ մենակություն, սոցիալական հեռավորություն, վախ ուրիշի մարմնից։ Սա էր այն մարդաբանական և հոգեբանական փոխակերպումը, որն ահնար դարձրեց սոլիդարությունը։ Երբ դուրս եկանք պանդեմիայից, հայտնաբերեցինք, որ մեր մենությունը արդեն վերջնական է։ Մենակությունը թվային սերնդի կյանքը սահմանող բնորոշիչն է։

Ես աշխատել եմ երիտասարդների, ուսանողների, ակտիվիստների և մարդկանց հետ, որոնք խոսում էին հետս հիմնականում փսիխոանալիտիկ նպատակներով։ Եվ հասկացել եմ, որ  նրանց համար ապագան մենությունն է։ Չկա մի բան, որ թույլ կտար պատկերացնել սոլիդարություն ապագայում։ Դրա համար եմ ասում, որ մարդկայինը սպառվել է։ 

Դուք ճիշտ եք՝ իմ ասածները վերացնում են ապագայի նկատմամբ հույսի հնարավորությունը։ Բայց ես պատասխանում եմ՝ հիմա հույսը վտանգավոր է։ Կարևոր է գիտակցել, որ մենք չունենք հնարավորություն լինել մարդ ապագայում։ Ուրեմն ի՞նչ պետք է անենք։ Իմ վերջին գիրքը կոչվում է Disertate («Թարգիր ամեն ինչ», 2024)։ Թարգիր ամեն ինչ, լքիր, հեռացիր, մի վերարտադրվիր. սա է ապագայի իրական քաղաքականությունը։ 

— Այնուամենայնիվ, վերջին տարիներին մենք ականատես եղանք հակազդեցության մի քանի շարժումների։ Օրինակ, երիտասարդների, որոնք «թվային Շաբաթ» (“digital Sabbaths”) են պահում` շաբաթական մի օր չեն օգտվում կամ քիչ են օգտվում թվային տեխնոլոգիաներից։ «Պատանեկություն» սերիալը և Ջոնաթան Հեյդթի՝ «Անհանգիստ սերունդ» գիրքը կարևոր բանավեճ հարուցեցին։ Հիմա մարդիկ ավելի գիտակից չե՞ն կյանքի, նաև՝ երիտասարդների՛ կյանքի վրա տեխնոլոգիաների ազդեցության հարցում։

— Այո, բայց արդեն շատ ուշ է։ Ոչ մի մշակութային քարոզչություն, ոչ մի հոգեբանական թերապիա ի զորու չեն փոխել մտքի ծրագրավորումը։ Սերունդը, որն ավելի շատ բառ է սովորել մեքենայից, քան սեփական մորից, չի կարող «վերակրթվել», չի կարող «բուժվել»։ Հնարավոր չէ օգնել պատանուն դուրս գալ թվային բանտից, քանի որ դա նրա իմացած միակ աշխարհն է, քանի որ նրա միտքը ձևավորվել է ըստ այդպիսի խթանների, ըստ այդ պարադիգմի։

— Դուք պնդում եք, որ աճող ավտոմատիզացիան (տնտեսությունից մինչև քաղաքականություն) և տեխնոլոգիաները, որոնք կառավարում են մեր ամենօրյա կյանքը, տանում են «իմպոտենցիայի դարաշրջանի»։ Ինչպե՞ս կարող ենք դուրս գալ դրանից։ 

— Վերջին տասնամյակներում իմպոտենցիան գլոբալ քաղաքական կյանքի որոշիչ հատկանիշն է։

Ձախերի քաղաքական պարտությունը, աշխատավորների պարտությունը էապես կապված է ֆինանսների և հասարակության միջև ավտոմատ հարաբերությունների հետ։ Նայեք, թե ինչ կատարվեց Հունաստանում 2015 թվականին։ Գրքում (Futurability) շատ եմ խոսում Հունաստանի մասին։ Հունաստանի բնակչության 61 տոկոսը դեմ էր քվեարկել ֆինանսական հուշագրին: Բայց Ալեքսիս Ցիպրասն ի վերջո ստիպված եղավ զիջել, որովհետև այլ հնար չկար, որովհետև ֆինանսական ավտոմատիզացիան ոչնչացրել էր ժողովրդավարությունը։ Ժողովրդավարությունը ֆարս է, գոյություն չունեցող մի բան, երբ ֆինանսներով են թելադրված կառավարությունների քաղաքական և տնտեսական որոշումները։ Այսօր մենք իմպոտենտ ենք մտավոր, սեռական և քաղաքական առումներով։ Մեր ուժը ատոմային ռումբն է։ Մեր ուժը տեխնոլոգիաների և զենքերի կենտրոնացումն է։ 

— Ձեր առաջին գիրքը կոչվում է Contro il lavoro (1970), այսինքն՝ ընդդեմ աշխատանքի։ Այն ժամանակ դուք հավատում էիք, որ տեխնոլոգիանները կդառնան մարդուն դաշնակից, որ դրանց շնորհիվ, օրինակ, մարդը կազատագրվի աշխատանքից։ Ի՞նչը սխալ գնաց։ 

— Շատ բաներ սխալ գնացին։ Առաջին սխալ բանը (շա՛տ սխալ բանը) այսպես կոչված ձախերն էին։ Սոցիալական ավտոնոմիայի փոխարեն՝ հեղափոխականների ֆոկուսը քաղաքական իշխանությունն էր միշտ։ Տեխնոլոգիան զուտ հնարավորություն է․ ձախերը սխալ մեկնաբանեցին դրա դերն ու պոտենցիալը։ 20-րդ դարի հենց սկզբից կոմունիստները տեխնոլոգիան իջեցրել են զուտ գործիքի մակարդակի։ 

Վերջին 50 տարիներին, այսինքն՝ էլեկտրոնային և թվային տրանսֆորմացիայի տարիներին, արհմիությունները տեխնոլոգիան համարում էին թշնամի՝ դրա մեջ հնարավորություն տեսնելու փոխարեն։ 

Երբ մենք ասում էինք «հրաժարվե՛ք աշխատանքից», նկատի ունեինք հետևյալը. եկեք ընդունենք տեխնոլոգիական փոփոխությունը և միաժամանակ պայքարենք աշխատաժամանակի կրճատման համար։ Արհմիություններն ու ձախերը բոլորովին այլ բան էին ասում. պետք է պաշտպանել աշխատանքը տեխնոլոգիաներից։ 

— Մինչև հիմա էլ, նույնիսկ արհեստական բանականությունը չի բերել աշխատաժամերի կրճատման։ 1928 թվականին բրիտանացի տնտեսագետ Ջոն Մեյնարդ Քեյնսը գրել է էսսե՝ «Տնտեսական հնարավորություններ մեր թոռների համար», որում երևակայում էր՝ ինչպիսին կլինի աշխարհը մեկ դար անց։ Քեյնսը գրում էր՝ 2028 թվին կյանքը այնքան կլավանա, որ հնարավոր կլինի աշխատել օրական 3 ժամ։ Ակնհայտ է, որ ավտոմատիզացիան մեզ այդպիսի աշխարհ չտվեց։ 

— Հակառակն է եղել. մարդիկ հիմա ավելի շատ են աշխատում ավելի քիչ փողի դիմաց։ Ես շարունակում եմ պնդել, որ ավտոմատացումը կարող էր լինել աշխատանքը կրճատելու հնարավորություն։ Բայց վերափոխվեց շահույթը մեծացնելու, ռազմական իշխանությունը ավելացնելու և անիմաստ սպառողականություն տարածելու գործիքի։ Խնդիրը տեխնոլոգիան չէ, այլ մարդաբանական և մշակութային անկարողությունը՝ վերասահմանելու սոցիալական նպատակներն ու ձգտումները։

— Դուք հաճախ եք խոսում դեպրեսիայի մասին` կլինիկական հասկացությունը տարածելով ամբողջ կապիտալիստական հասարակության վրա։ 

— Հոգեբույժներն ասում են՝ երիտասարդները դեպրեսված են։ Հոգեբուժական ախտանշանաբանության տեսանկյունից այդպես է։ Բայց ես կարծում եմ, այստեղ հասկանալու ավելի շատ բան կա. երիտասարդները ուղղակի տեսնում են ճշմարտությունը։

Ջեյմս Հիլմանը (իսկ նա կարևոր հոգեբան է) ասել է՝ դեպրեսիան ամենամոտ կետն է ճշմարտությանը, մահվան և մարդկային փխրունության ճշմարտությանը։ Դեպրեսիան չպետք է հասկացվի զուտ որպես պաթոլոգիա։ Ես հասկանում եմ, որ կա ահռելի թերապևտիկ խնդիր, բայց կա նաև դեպրեսիան ընկալելու այլ մակարդակ։ Դեպրեսիան ինչ-որ բան իմանալու, ինչ-որ բան հասկանալու ձև է։ Երիտասարդները նայում են ներկային, նայում են դեպի ապագան և հասկանում, որ մարդկային ապագա այնտեղ չկա։ Չկա սեր, չկա սեքս, չկա հաճույք, հարգանք, շնչելու օդ։ Ինչպե՞ս չդեպրեսվել։ Ես սա անվանում եմ դասալքություն, ոչ թե դեպրեսիա։ Դասալքությունը գիտակցումն է, որ ելք չկա, և միակ բանը, որ կարելի է անել, միայնակ ապրելն է մարդկային տեսակի վերացման պայմաններում։ 

— Այս դասալքությունից արդյո՞ք չի կարող ինչ-որ դրական բան ծնվել։

— Հույս ունեմ՝ դասալիքների շրջանում կա ուրախության մշակույթ։ …Այս սերունդն իրավունք ունի իր կյանքի մասին լավով մտածելու։ Ես ինքս էլ ինձ երջանիկ եմ զգում, որովհետև գիտեմ՝ ոչինչ պարտք չեմ մարդկությանը։ Մարդկությունը պրծել է, իսկ ես դեռ կամ։ 

— Ես դեռ կփորձեմ մի քիչ հույս մտցնել այս խոսակցության մեջ…

— …կներեք ինձ (ծիծաղում է)

— 2008-ին Բարաք Օբամայի ընտրվելը ոգևորել էր ձեզ։ Իսկ Նյու Յորքի դեմոկրատական փրայմերիզում հաղթած Զոհրան Մամդանիի հաջողությո՞ւնը, Բերնի Սանդերսի պես մարդու պոպուլյարությո՞ւնը մի երկրում, որտեղ գրեթե տաբու է սոցիալիզմից խոսելը։

— Ես հավատում եմ, որ բոլոր ջանքերը՝ ուղղված մարդկության համար տարածքներ ստեղծելուն, պիտի ողջունվեն և գնահատվեն որպես դրական։ Սիրում եմ Զոհրան Մամդանիին, թեև գիտեմ՝ նա հաջողության որևէ շանս չունի։

Վերջին 10 կամ 15 տարիներին մենք անընդհատ ձախերից ինչ-որ նոր բան էինք սպասում` Հունաստանից, 2015-ին Ջերեմի Քորբինից, Սանդերսից։ Սա լավ էնտուզիազմ է, ես այն կիսում եմ, բայց նաև հիմար չեմ, գիտեմ, որ մենք հավերժ պարտված ենք։ «Ձախ» բառը ոչինչ չի նշանակում։ Դա է խնդիրը։ Ես կիսում եմ ֆաշիզմի դեմ միասին լինելու ուրախությունը։ Բայց և գիտեմ, որ պետք է գնամ այս ժամանակավոր ուրախությունից անդին և պայմաններ ստեղծեմ մարդկային տեսակի այս հոգեվարքից հեռանալու համար։

Որպես փիլիսոփա՝ իմ հանձնարարությունը մարտավարություն գտնելը չէ, այլ հասկանալը։ Հասկացածս հետևյալն է. մարդկությունը այս դարը չի վերապրելու։ Բայց այս հոգեվարքի ընթացքում էլ մենք պետք է ստեղծենք պայմաններ ուրախության և սոլիդարության համար։