Հավասարություն կամ խոսքի իրավունք

1864 թ. Էդմոն և Ժյուլ Գոնկուրները հրատարակեցին «Ժերմինի Լասերտե» վեպը: Վեպը պատմում է աղախնի էրոտիկ ապրումների, նրա բարոյական անկման մասին: Վեպի առաջաբանում հեղինակներն ասում են. «Մենք պետք է նախօրոք ներողություն խնդրենք ընթերցողից բովանդակության համար:

Ընթերցողները սիրում են սուտ պատմություններ, սա ճշմարիտ պատմություն է: Նրանք սիրում են արիստոկրատների մասին պատմություններ, այս գիրքը եկել է փողոցից: …

Ինչ՞ու համար ենք մենք գրել այս գիրքը: Մի՞թե ընթերցողի ճաշակը վիրավորելու համար: Ո՛չ:

Ապրելով  19-րդ դարում, համընդհանուր ընտրական իրավունքի, ազատականության և ժողովրդավարության ժամանակներում, մենք մեզ հարցրեցինք. մի՞թե նրանք, ում անվանում են «ստոր խավ», կարող են հավակնել, որ նրանց մասին վեպ կգրվի: Այլ խոսքերով, ժողովուրդը, այդ մարդկային աշխարհը, ոտնահարված մարդկային աշխարհը, մնալով գրական արգելքի տակ, առհամարված գրողների կողմից, որոնք անտեսել են նրա հոգին և սիրտը, այնուամենայնիվ սիրտ ու հոգի ունեն: Մենք մեզ հարցրինք, իսկապե՞ս հավասարության դարում դեռ կան գրողների և ընթերցողների համար ուշադրության համար անարժան դասակարգեր, ստոր դժբախտություններ, կոպիտ դրամաներ և չափից ավելի դաժան աղետներ… Կարճ ասած, մենք ցանկացանք ստուգել, թե կարո՞ղ են ստոր խավի արցունքները նույնպիսի խղճահարություն հարուցել, ինչպես բարձր խավի թափած արցունքները»:

Իսկապես, Գոնկուր եղբայրները առաջին գրողներն են, որ հավասարության սկզբունքը բերեցին գրականություն: Իհարկե, ֆրանսիական մեծ ռեալիստները՝ Ստենդալը, Բալզակը կամ Ֆլոբերը գրել էին հասարակ խավի մասին, բայց այդ պերսոնաժները եղել են երկրորդական, իսկ գրողի հայացքը եղել է վերևից: Այստեղ ոչ մի արտառոց բան չկա. ըստ լուսավորական մոտեցման, մտավորականությունը պետք է կրթի և դաստիարակի ցածր խավերը բարձր օրինակներով: Հայաստանը արդեն վաղուց ապրում է երկրորդ կապիտալիզմի դարաշրջանում, որտեղ իշխող խավը բալզակյան փարվենյու տիպաժների նման անհատներից է բաղկացած: Կամ ավելի մեզ հարազատ մարկոսաղաալիմյաններից: Զուր չէ, որ փիլիսոփա Հեգելը գրում էր, որ վեպը դա բուրժուական խավի էպոսն է:

Գլոբալացման, հեռուստատեսության և ինտերնետի դարաշրջանի հայկական փարվենյուները ստեղծել են իրենց էպոսը՝ հայկական սերիալները, որտեղ իրենց կյանքը և արկածները փորձում են ներկայացնել բարձր՝ ողբերգական ոճով: Ավելորդ է ասել, որ կապիտալիստական մրցակցությունում տուժած խավը, ոչ միայն բանվորները և գյուղացիները, մյուս աշխատավորները, այլ նաև «նոր աղքատները»՝ մտավորականությունը, մանր բուրժուաները, այդ սերիալներում երկրորդական, հաճախ առհամարված, ողորմելի, միայն երբեմն խղճալի դերակատարում ունեն:

Այդ սերիալների գաղափարախոսությունը թափանցիկ է և արտացոլում է Հայաստանի քաղաքական իրավիճակը. իշխողները պետք է իշխեն, ենթարկվողները պետք է ենթարկվեն, ամեն մեկը ունի իր համար նախատեսված տեղը, իրերի սահմանված կարգը: Սերիալներում կանայք պետք է լինեն հիստերիկ կամ մազոխիստ՝ ավելի ընդգծելու նոր իշխող վերնախավի մասկուլինային բարեմասնությունները, նրա «ազնիվ և հերոսական» ձգտումները:

Հատուկ դերակատարում ունեն երեխաները, որոնց անձնվիրաբար պաշտպանում են տղամարդ-փարվենյունները, ճիշտ է՝ համարյա բացառապես սեփական երեխաները: Նողկալի է երեխաներին վերագրվող դիսկուրսը: Նրանք միամտաբար ասում են ճշմարտությունը, որը, պարզվում է՝ իշխող խավի ճշմարտությունն է: Չեմ ասում, որ նրանք արտահայտեն անտեսված խավի ճշմարտությունը, բայց նրանք նաև երբեք չեն արտահայտում մանկական աշխարհի սեփական ճշմարտությունը՝ երևակայությունը և խաղը: Նրանք արտահայտում են հայկական բիզնեսի ճշմարտությունը և այդ փոքրիկ ձեռնարկատերերը իմ մոտ նողկանք են առաջացնում:

Ուրեմն ի՞նչ է հավասարությունը: Մենք լսում ենք իշխող կուսակցության քաղաքական ներկայացուցիչներին, որոնք մեզ պատմում են այն «հերոսական» հոգատարությունը, որ կուսակցությունը և կառավարությունը տածում են ժողովրդի նկատմամբ: Ընդհակառակը. ընդիմադիր գործիչները խոսում են սոցիալական ճգնաժամի, ժողովրդի ծանր դրության մասին, որ իրենք ավելի հոգատար կլինեն: Ո՞վ է այդ «միստիկական մարմինը»՝ ժողովուրդը, որի մասին խոսում է վերնախավը, բայց որին չենք լսում, նրա փոխարեն խոսում է իշխանությունը և ընդդիմությունը, և որին չենք տեսնում, և նրան ստիպված ներկայացնում են լրագրողները:

Ժողովուրդը հասարակության մնացորդն է, նրա աղքատները, հասարակության այն մասը, որի առանձնահատկությունը կայանում է հենց նրանում, որ նա չունի վերնախավի այն հատկությունները, որպեսզի իրավունք ունենա իշխելու: Բոլորն են խոսում ժողովրդավարության մասին, բայց դրա տակ հասկանում են ոչ թե ժողովրդի իշխանությունը, այլ նրա անունից խոսելը: Աղքատները պարզապես վատ սոցիալական և տնտեսական վիճակում հայտնված մարդիկ չեն, այլ նրանք՝ ում խոսքը հաշվի չի առնվում, ում ներկայացնում են մյուսները, նրանք, ում խոսքը հաշվի է առնվում տվյալ քաղաքական իրադրությունում: Ժողովուրդը՝ «դեմոսը», նա է, ով խոսում է, բայց խոսելու իրավունք չունի, ով մասնակցում է քաղաքական ընթացքին՝ առանց իրավունք ունենալու մասնակցելու:

Ժողովուրդը դա նրանք են, ում հաշվի չեն առնում: Հասարակությունը հաշվի է առնում միայն նրանց, ովքեր ինչ-որ գործառույթ ունեն, և անտեսում է նրանց, ովքեր ավելորդ են, դերակատարում չունեն: Քաղաքականությունը, ըստ ֆրանսիական փիլիսոփա Ժակ Ռանսյերի, սկսվում է այնտեղ, որտեղ հասարակության մեջ դերակատարում չունեցող մարդիկ իրենց համար դերակատարում են պահանջում: Այդ պահանջի իմաստը հավասարությունն է:

Վերցնենք հայաստանյան տիպիկ լրագրողական ռեպորտաժը գյուղի մասին: Լրագրողը հակիրճ ներկայացնում է գյուղը, նրա խնդիրները: Հաջորդ կադրում լրագրողը ձայնը տալիս է «ժողովրդի ներկայացուցչին», որը հաստատում է լրագրողների խոսքերը: Հետո լրագրողը սկսում է պայքարել «անխոս ժողովրդի» իրավունքների համար: Ինչո՞ւ. որովհետև ժողովուրդը անընդունակ է խոսելու իրավունքի տեսակետից, իսկ լրագրողը կարող է: Նույնը կարելի է ասել ՀԿ-ների ներկայացուցիչների մասին:

Մի՞թե սա միակ հնարավոր կերպն է: Թումանյանը կարողացավ «Անուշում» խոսքը տալ 12 տարեկան աղջնակին, իր մանկական ստեղծագործություններում՝ երեխաներին: Մաթևոսյանը իր վիպակներում և պատմվածքներում ցույց տվեց հասարակ գյուղացիներին և գյուղացի կանանց առանց թարգմանելու մտավորական մեծամիտ ժարգոնի, ցույց տվեց, որ հասարակ մարդկանց մտածողությունը չի զիջում կրթված մարդկանց մտածողությանը: Նրանք դեմոկրատ գրողներ էին, հավասարության սուր զգացումով:

Վարդան Ջալոյան, մշակութաբան

լուսանկարը՝ Ջոզեֆ Զաքարյանի