Տխուր Մայիսի 1

Մայիս 1-յան իր շնորհավորական ուղերձում վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը կոչ է արել աշխատողներին գործատուներից պահանջել գրանցել իրենց աշխատատեղերը՝ աջակցելով կառավարությանն իրենց իսկ աշխատանքային իրավունքները պաշտպանելու հարցում: Փաշինյանն ընդգծել է, որ կառավարությունը, չնայած պատուհասած ճգնաժամին, շարունակելու է «տնտեսության զարգացման իր հետեւողական քաղաքականությունը՝ խրախուսելով աշխատանքն ու աշխատավոր մարդկանց» և հատուկ նշել, որ կառավարության հակաճգնաժամային ծրագրերն ուղղված են եղել առաջին հերթին այն ընկերություններին, որոնք աշխատել են օրենսդրության ճշգրիտ պահպանմամբ։ Դրանով կառավարությունն, ըստ վարչապետի, «գնահատանքի տուրք» է մատուցել օրինապաշտ աշխատավորներին, բայցև օգտվել է «այն պատեհությունից, որ գրանցված աշխատողին շատ ավելի հեշտ է նույնականացնել» և ներառել թիրախային աջակցության ծրագրում։ Գրանցված աշխատանք ունենալը, եզրափակել է Փաշինյանը, աշխատանքային իրավունքների պաշտպանության կարեւոր երաշխիք է և կոչ է արել գրանցել աշխատատեղերը։

Հայաստանի հսկայական ստվերային աշխատաշուկան և չգրանցված աշխատանքի ավանդույթը, իհարկե, պատուհաս են ոչ միայն պետության, այլև հե՛նց աշխատողների համար՝ համաճարակի ժամանակ, համաճարակից առաջ, վստահաբար՝ նաև հետո։ Վարչապետի կոչն այս առումով ողջունելի է, նույնիսկ հաճելի, բայց, անշուշտ, նաև անպիտան, քանի դեռ պետության՝ աշխատանքային ոլորտի համակարգման գործիքակազմը սահմանափակվում է տոնական հորդորներով և գնահատանքի տուրքերով։

Գրանցված աշխատողների չափազանց մշուշոտ արտոնությունները և բավական անպաշտպան կարգավիճակը վաղուց լղոզել են գրանցված լինելու և չլինելու միջև սահմանագիծը։ Այս տրամաբանությունը հատկապես արմատացել է բանվորական և սպասարկման ոլորտներում։ Համաճարակն այստեղ անակնկալ բացառություն է և ոչ օրինաչափություն․ շնորհիվ կարանտինի՝ գրանցված լինելու հանգամանքը առաջին անգամ իմաստավորվեց՝ պետական աջակցությունների (ճգնաժամային նպաստների) տեսքով։ Մինչհամաճարակային Հայաստանում այն առավելապես ընկալվում էր որպես պայմանականություն («պատեհություն»), որը ներկա ժամանակում ոչինչ չի տալիս և ոչնչից չի պաշտպանում։ 

Գրանցվել՝ նշանակում է աշխատավարձից դուրս գրել հարկերը։ 100 հազար դրամ ստացող աշխատողը կարող է ականջալուր լինել առաջնորդի կոչին, պահանջել գրանցել իր աշխատատեղը (հետևաբար՝ աշխատավարձի 23 տոկոսը փոխանցել պետական բյուջե) և «աջակցել կառավարությանն իր իսկ իրավունքները պաշտպանելու հարցում», եթե կառավարությունն իսկապես դրանք պաշտպանելու կամք և հնարավորություն ունենա։ Բայց կառավարությունը, ինչպես հայտնի է, չունի։ Գործատու-աշխատող անհավասար մենամարտում այն ստանձնել է հրավիրյալ հաշտարարի դերը․ նորմերն առաջարկում է, բայց չի պարտադրում։

Պետական մեծահոգությունից բացի՝ ընթացող համավարակը պատկերազարդեց նախևառաջ Հայաստանի աշխատաշուկայի թշվառությունը և կառավարության անզորությունը՝ խոշոր գործատուների, արտադրամասերի տնօրենների և տեղական կալվածատերերի առջև։ 

Մեծ կարողությունների տեր ձեռներեցները բացեիբաց շրջանցում են իրենց «օրինական» պարտականությունները․ պատգամավոր և օլիգարխ Գագիկ Ծառուկյանը, օրինակ, հրապարակավ հայտարարում է, որ մտադրություն չունի վճարել հարկադիր պարապուրդի մատնված աշխատողների (այդ թվում՝ գրանցված) աշխատավարձերը։ Եվ չի վճարում՝ անտեսելով աշխատանքային օրենսգրքով արդեն իսկ ամրագրված նորմերը։ «Առինջ մոլում» աշխատողներին ստիպում են վճարել տաղավարների վարձերը՝ անկախ դրանց փակ լինելուց: Մոլի փոխտնօրեն, Երևանի ավագանու ծառուկյանական անդամ Արմեն Ներսիսյանը սա կոչում է «ջերմ ընտանեկան հարաբերություն» և «խնդրում չմտնել մատի և մատանու արանքը»: «Ընտանեկան ջերմ հարաբերություններ» են նաև նախկին պատգամավոր և խոշոր ձեռնարկատեր Արտակ Սարգսյանի «ՍԱՍ Գրուպ»-ում․ աշխատողներին այստեղ հարկադիր ստորագրությունների դիմաց ափաշկյարա անվճար պարապուրդի են ուղարկում: Նախկին պատգամավոր և օլիգարխ Սամվել Ալեքսանյանին պատկանող սննդամթերքի արտադրամասերում բանվորներն (այդ թվում՝ գրանցված) աշխատում են օրական 8 ժամի փոխարեն 16 և նույնիսկ 18 ժամ՝ 2 հազար դրամ հավելավճարի դիմաց, իսկ պարետի որոշմամբ փակված գործարանների աշխատողները ուղարկվում են տուն՝ անշուշտ, առանց որևէ փոխհատուցման։ Մեծերից հետ չեն մնում նաև փոքրերը։ Ահազանգերը շատ էին։ Ավելի շատ է լուռ անիրավությունը։ Իրավական գնահատականներ չկան։ Իրավիճակը մեղմելու համար կառավարությունը որոշել է վճարել նաև այն, ինչ չեն վճարում օլիգարխները՝ հարկատուների, այսինքն՝ նաև աշխատողների հաշվին։

Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար Զարուհի Բաթոյանի արձագանքն այս դասավորությանն անկեղծ էր։ Դեռևս մարտի 21-ին նախարարը ֆեյսբուքի իր էջում անդրադարձել էր համաճարակի ժամանակներում գործատուների աճպարարություններին և գրել․ «Թեև մենք մշակել ենք Աշխատանքային օրենսգրքի փոփոխության նախագիծ և օրենքը այս պահին էլ կարգավորում է գործատու-աշխատող հարաբերությունները, Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը չունի որևէ լիազորություն դրանք վերահսկելու համար»։ Նա կոչ էր արել գործատուների կամայականություններից տուժած աշխատողներին դիմել Սաքունցի գրասենյակ։ Մեկնաբանություններում պարզաբանել էր՝ նախարարությունն իսկապես ոչնչով օգնել չի կարող․ «դիմե՛ք դատարան»։ [Հաջորդ օրը նախարարն իր այս գրառումը ջնջել էր]։

Պարզվեց՝ «վերահսկելու» որևէ լիզորություն չուներ նաև վարչապետի ենթակայությամբ գործող Առողջապահության և աշխատանքի տեսչական մարմինը։ Նիկոլ Փաշինյանի կողմից 2018 թ․ հունիսի 11-ին հաստատված կանոնադրության համաձայն, տեսչական մարմինը իրավասու է վերահսկել աշխատողների առողջության պահպանման և անվտանգության ապահովման նորմերի կիրառումը։ Աշխատանքային իրավունքի մնացած նորմերի, այդ թվում՝ աշխատավարձերի հաշվարկման և վճարման նկատմամբ վերահսկողությունը, ըստ տեսչական մարմնի, դեռևս [1] դուրս է իր լիազորությունների շրջանակից: 

Տեսչական մարմնի և նախարար Բաթոյանի բացատրությունները արտացոլումն են այն արտակարգ իրադրության, որ ձևավորվել է Հայաստանում համաճարակից տարիներ առաջ․ առնվազն 2013 թվականից սկսած աշխատանքային ոլորտի կարգավորման համար պատասխանատու գերատեսչությունները օրենքի ուժով իրավասու չեն կարգավորել ոլորտը, որի պատասխանատուն համարվում են։

Բարեխիղճ խմբագիրն այս գերատեսչությունների անվանումներից աշխատանք բառը, վստահաբար, կջնջեր, եթե չլինեին միջազգային պայմանագրերով ստանձնած պարտականությունները։ Այդ պարտականությունների ձևական ապահովումն, ըստ էության, մասն է գլոբալ տնտեսական կոնսենսուսի, որի շրջանակներում աշխատանքային արժանապատվության արտոնությունը բլոկադային Հայաստանին չի վերապահվում ի սկզբանե։

Դրանց սնանկությունը շրջագծելու համար տեղին կլինի հիշել, որ Խորհրդային միության փլուզումից հետո 13 տարի շարունակ Հայաստանի Հանրապետությունը Աշխատանքային օրենսգիրք առհասարակ չուներ․ երկնաքարի արագությամբ շուկայական տնտեսություն կառուցող Հայաստանում մինչև 2004 թվականը գործում էր Սովետական Աշխատանքային օրենսգիրքը, որը շուկայական տնտեսությունն առհասարակ արգելում էր։ Չկար նաև Աշխատանքի նախարարություն․ Սոցապն պաշտոնապես անվանափոխվել և դարձել է Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարություն միայն 2000-ականների կեսերին՝ Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության ֆորմալ չափանիշները բավարարելու և ԱՄԿ-ին միանալու համար։ Հայաստանում՝ օլիգարխիկ տնտեսության ձևավորմանը զուգահեռ, ճիշտ է՝ մինչև 2012-2013 գործում էր Աշխատանքի պետական տեսչությունը, որն ուներ աշխատավայրերում ստուգումներ անելու և օրենքի կատարումը վերահսկելու լիազորություն, բայց․․․ չուներ քաղաքական կամք։ Իրականությունը փաստաթղթերին մոտեցնելու մղումով 2013 թվականին տեսչական մարմինն ի վերջո լուծարվեց, նախկին տեսչության փոխարեն ստեղծվեց նորը՝ Առողջապահության և աշխատանքի տեսչական մարմին։ Նոր մարմնի նոր կանոնադրությունից ստուգումներ անելու լիազորությունները շուկայի անտեսանելի ձեռքով․․․ ջնջվեցին։ Ի՞նչ էր սա նշանակում։ Սա նշանակում էր, որ, եթե մինչ այդ տեսչական մարմինն ուներ պետության անունից աշխատանքային ապօրինությունները կասեցնելու ֆորմալ լիազորություն, իրավասու էր կարգավորել աշխատանքային ոլորտը և վերահսկել օրենդրական նորմերի կիրառումը, ապա 2013-ից ի վեր աշխատանքային իրավունքների պաշտպանության պատասխանատվությունը օրենքի ուժով հանվել է կառավարության և ամբողջապես դրվել աշխատողների ուսերին։

Այսպիսով՝ եթե գործատուն ոտնահարում է ձեր իրավունքները, հրաժարվում է վճարել հասանելիք աշխատավարձերը, ստիպում է շուրջօրյա, պահում է հավելավճարները կամ զրկում արձակուրդներից, Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունը և Առողջապահության և աշխատանքը տեսչական մարմինը իսկապես ոչնչով օգնել չեն կարող։ Եթե ձեր աշխատավարձերը չեն վճարվում համաշխարհային համաճարակի ժամանակներում, հույս կա, իհարկե, որ դուք՝ օգտվելով գրանցված լինելու «պատեհությունից», հասանելիք աշխատավարձի փոխարեն կստանաք պետական աջակցություն՝ օրինակ, 8-րդ միջոցառման շահառուների ցանկում ներառված լինելու բերումով։ Համաշխարհային համաճարակի ավարտից «գնահատանքի տուրքեր», ճիշտ է, այլևս չեն լինի, կմնան միայն խրախուսանքները՝ պահաջել գործատուից․․․ կամ դիմել «Սաքունցի գրասենյակ», որը կաջակցի դատական հայց ներկայացնելու գործում։ Որպես օրինաչափություն՝ աշխատանքից հեռացվելուց հետո։

Դատարան դիմող աշխատողներին հայ գործատուները, ցավոք, չեն սիրում։ Հայկական պետությունն իրավազոր չէ նրանց հակակրանքին պատասխանել իրավական երաշխիքներով, որոնք «պահանջկոտ» աշխատողներին կպաշտպանեին գործատուի կամայականությունից։ Պատասխանատու գերատեսչությունների հաստիքային շնորհավորանքները և կոչերը՝ պաշտպանել, պահանջել, անհրաժեշտության դեպքում՝ պայքարել դատարանում, մեր լայնություններում, որպես կանոն, բովանդակությունից զուրկ են։ Օրենքը պայմանական հնարավորություններ է ընձեռում՝ գործնականում վերափոխվելով իսկական անհնարինության․ վարչապետի ուղերձի պես՝ այն գործում է որպես գնահատանքի տուրք և կոչ, որին հետևելու, այսինքն՝ գործատուներին պահանջներ ներկայացնելու կամ նրանց ապօրինությունները վիճարկելու արտոնությունից օգտվում են հիմնականում նրանք, ովքեր բազում այլ արտոնություններ ունեն։ Հետհեղափոխական Հայաստանում որքանո՞վ է վերափոխելի այս իրականությունը։ Նիկոլ Փաշինյանի սրտացավությունը կասկածներ դեռևս չի հարուցում․ հետխորհրդային տարածքի համար աննախադեպ սոցիալական ծրագրերը և հակաճգնաժամային աջակցության լայնավածավալ նախագծերը իրոք համոզիչ են։ Իրական աշխատանքային փոփոխությունների հետ դրանք կապ, ամեն դեպքում, չունեն։ Նոր Հայաստանի վարչակազմը այստեղ էլ ապավինում է կարկատաններ դնելու ծախսատար և անարդյունավետ քաղաքականությանը։ Գուցե, որովհետև այն իսկապես իրապես ի զորու չէ հակադրվել տեղական օլիգարխիայի շահերին (նրանց հնարավորությունները թերագնահատելի չեն, իսկ լոյալությունը, հավանաբար, մասնակիորեն պայմանավորված է նաև այս դանդաղկոտությամբ) և միջազգային ներդրողների չափանիշներին, որոնց համար Հայաստանը եթե գրավիչ է, ապա նախևառաջ իր հանքերով և անպաշտպան աշխատուժով, գուցե՝ որովհետև իսկապես բավարար քաղաքական կամք չկա։

Զառա Հարությունյան

[1] 2019 թավականի դեկտեմբերին՝ հեղափոխությունից ավելի քան մեկուկես տարի անց, փոփոխություններ են կատարվել Աշխատանքային օրենսգրքում․ օրենսգրքի 33-րդ հոդվածը շարադրվել է նոր խմբագրությամբ, համաձայն որի՝ գործատուների կողմից աշխատանքային օրենսդրության, աշխատանքային իրավունքի նորմեր պարունակող այլ նորմատիվ իրավական ակտերի, կոլեկտիվ և աշխատանքային պայմանագրերի պահանջների կատարման նկատմամբ վերահսկողությունն իրականացնում է ոլորտի լիազորված տեսչական մարմինը։ Սահմանվել է, որ նոր խմբագրությամբ 33-րդ հոդվածն ուժի մեջ կմտնի 2021 թվականի հուլիսի 1-ից: Վերահսկողական լայն լիազորությունների վերականգնումը մեկուկես տարով հետաձգելու որոշումը հիմնավորվել է նրանով, որ գործող տեսչական մարմինը մարդկային, ֆինանսական և ինստիտուցիոնալ լուրջ հզորացման կարիք ունի։ 2018 թվականի հեղափոխությունից ի վեր տեսչական մարմնի «հզորացմանն» ուղղված միակ տեսանելի քայլը, սակայն, եղել է նոր պետի նշանակումը․ վերջինս կարծում է, որ պետք չի «շատ ֆետիշացնել» աշխատողի իրավունքները, որ «ավելի լավ է մի փոքր տուժի աշխատողի իրավունքը, քան բիզնեսի», նաև՝ որ ներդրողները խուսափում են երկրներից, որտեղ պաշտպանված են աշխատողների իրավունքները, որտեղ «իրենց կյանքը բացի հարկայինից սկսում է ուտել նաև աշխատանքային տեսչությունը»։