Խաղաղություն, ներում, հաշտություն

Պատերազմներն ի վերջո ավարտվում են։ Գալիս է խաղաղության և հաշտության ժամանակը։ Բայց խաղաղությունը և հաշտությունը հաճախ տարբեր են, և նրանց իմաստն էլ է հաճախ տարբեր։

Խաղաղությունը Հայաստանի և Ադրբեջանի, նաև Թուրքիայի միջև կրում է դիվանագիտական-արարողակարգային «խաղաղության օրակարգ» անվանումը։ Երևի մեզնից շատերն են հասկացել, ավելի շուտ զգացել, որ «խաղաղության օրակարգը» նույնական չէ խաղաղության հետ։ Այն, ինչ հասկացել է սովորական հայաստանցին կամ ադրբեջանցին՝ «խաղաղության օրակարգը» մի բան է, որով զբաղվում են մեր երկրների պաշտոնական մարմինները։

Նախ, մենք հասկանում ենք, որ «խաղաղության օրակարգը» հիմնված չէ զգացմունքների վրա․ ինչպես մարդկային մահը ոչինչ չարժեր պատերազմի ժամանակ, այնպես էլ մարդկային կյանքը ոչինչ չարժե «խաղաղության օրակարգի» ժամանակաշրջանում։

«Խաղաղության օրակարգի» ժամանակ բանակցող կողմերի շարժիչ ուժը ոչ թե մարդկային զգացումներն են, թեև դրանք էլ կան, այլ պրագմատիզմը, սեփական օգուտի ռացիոնալ հաշվարկը։ Երբ դա քո հաշվարկն է, այն արդարացված է։ Երբ «նախկին» թշնամու հաշվարկն է, այն առնվազն ստորություն է։ Հիմա ավելի շատ խոսում են երրորդ կողմի՝ Ռուսաստանի հաշվարկի ցինիզմի մասին։

Բայց մեզ պետք է խոսել ոչ թե միայն «օրակարգային»՝ ձևական խաղաղության մասին, այլև ոչ ձևական խաղաղության՝ հաշտեցման մասին։

Ամենադժվար խնդիրը, որ դրված է Հայաստանի, Ադրբեջանի կամ Թուրքիայի քաղաքացիների առաջ, հաշտության խնդիրն է, առանց որի չկա իսկական քաղաքական խաղաղություն։

Հենց սկզբից նկատեմ, որ հաշտությունը անհնարին հնարավորություն է, ինչպես Մարքսի կոմունիզմի ուրվականը։ Ուրվականը սարսափելի է, հաճախ նողկալի և անընդունելի, ինչպես հայ-թուրքական հաշտեցումը։ Հաշտությունը անհնար է, քանզի պահանջում է անհնարինը՝ մոռանալ անմոռանալին։ Երբ խոսքը ցեղասպանության մասին է, պետք է ընդունել, որ մենք դեմ առ դեմ ենք կանգնած բացարձակ աններելիի փաստի առաջ։

Միթե՞ դահիճները և նրանց գործած դաժանությունները կարող են ներվել։ Վճռականապես ո՛չ։ Ուրեմն, ո՞ւմ ենք ներում և ինչն ենք ներում՝ ներելով աններելին։

Անշուշտ, հիշում ենք Հիսուսի պատվիրանը թշնամիներին ներելու մասին։ Ըստ քրիստոնեական պատկերացման, պետք է ատել մեղքը, այլ ոչ թե մեղսագործին։ Իհարկե, եթե թշնամիներին ներելը հնարավոր լիներ, այդպես չէր ասվի։ Մարդկային հասարակություններում թշնամիներին չեն ներում, դա անհնարին է։ Ենթադրվում է, որ Աստվածային միջնորդություն պետք է լինի, մարդիկ պետք է արմատապես փոխվեն, ընդհանրապես՝ հաշտվելը հնարավոր է միայն վերափոխված աշխարհում։ Այսինքն՝ կապիտալիստական, իմպերիալիստական, անարդար աշխարհում ներելը հնարավոր չէ։

Մարդը պատմական էակ է։ Իսկ պատմությունը, պառակտումները հակամարտության և պատերազմների պատմություն են։ Ճիշտ է, միայն մարդ չի, որ պատերազմներ է մղում։ Կենդանական աշխարհում՝ նաև մրջյունները և գորիլաները։ Երևի նրանք էլ են պատմական։

Պատմական աշխարհում արմատական հաշտությունը անհնար է։ Անհրաժեշտ է նայել պատմությունից անդին։ Հաշտությունը հնարավոր է դառնում ոչ թե այն ժամանակ, երբ մենք ճանաչում ենք միմյանց ճշմարտությունը, այլ երբ գտնում ենք, որ հակամարտությունն ինքնին կեղծ է և նույնիսկ անիմաստ: Հաշտեցումը դա պահանջների հավասարակշռությունը և փոխզիջումը չէ, այլ հարցերի բոլորովին նոր օրակարգ, տեսնելու և լուծելու արմատապես այլ մոտեցում:

Եթե փորձենք տեսնել հակամարտությունը իր բոլոր մանրամասների և հանգամանքների ենթատեքստում, այսինքն՝ պատմականորեն, մինչև թումանյանական «մի կաթիլ մեղրը», հաշտությունը չի դառնա հնարավոր։

Բայց ինչո՞ւ։ Միթե՞ ընդհանրապես չկա պատմական արդարություն։ Ժիրայր Լիպարիտյանը ասում է․ «Յուրաքանչյուրը [ազերիները և հայերը] սխալմամբ հավատում էր, որ միջազգային սկզբունքները ընդունվել են փոքր ազգերի իրավունքները պաշտպանելու համար, այնինչ իրականում դրանք ձեւակերպվել են մեծ ազգերի կողմից, սպասարկում են մեծերի շահերը եւ կարող են օգտագործվել կամ մի կողմ դրվել նրանց քմահաճույքով»։

Բայց կա արդյո՞ք այլ հնարավորություն։ Անցյալի համար սա նշանակում է՝ եթե այլ կերպ լիներ, մեր ողջ պատմությունը կարող էր այլ կերպ ընթանալ։ Մենք կարող էինք այլ հասարակություն լինել։ Ներկայի համար սա այլընտրանքն է։ Ապագայի համար՝ որ կարող է լինել այլ ապագա, քան մենք կարող ենք պատկերացնել։ Այն հիմք չունի իրականության կամ անհրաժեշտության մեջ։ Այս հնարավորությանը, այլ ապագային կարելի է միայն հավատալ։

Քրիստոնեությունը տարբերակում է «հին կյանքը» և «նոր կյանքը»։ «Հին կյանքում» թշնամիներին չեն ներում․ այն ստեղծել է հակամարտությունը, այն անընդհատ վերարտադրում է ատելությունը։ Հաշտությունը բոլորովին նոր կյանքի, նոր ճանապարհի սկզբում է։ Այսինքն՝ նախքան հաշտեցումը, մենք ինքներս պետք է փոխվենք։

Մենք ապրում ենք աշխարհիկ հասարակությունում, և քրիստոնեական մոտեցումներին կարևորություն չի տրվում։ Բայց այն, որ մարդիկ տարբերվում են իրենց արարքներից և ունակ են ընտրության, այդ թվում՝ բարոյական վերափոխման, էքզիստենցիալիզմի, հումանիստական ​​հոգեբանության և էթիկական տեսության հիմնական դրույթներն են:

Եթե վերցնենք գերմանացիների և հրեաների օրինակը, ապա տեսնում ենք, որ չարագործը հասկանում է իր մեղքը և ներողամտություն հայցում իր զոհից։ Եթե զոհը համարում է զղջումը անկեղծ, ապա նա ներում է, այսինք հաղթահարում է իր զայրույթը չարագործի հանդեպ։

Նա չի մոռանում նրա արածը, բայց այլևս նրան չի ընկալում միայն որպես չարագործ։ Եթե ների՝ կարող են հաշտվել:

Այնուամենայնիվ, զգացում կա, որ Հոլոքոստի հանցագործությունները դեռ չեն ավարտվել։ Մահացած միլիոնավոր մարդիկ չեն կարող խոսել իրենց անունից։ Հանցագործություններն այնքան նողկալի էին, որ ներման, փոխհատուցման և հիշատակի խնդրանքները չեն կարող ջնջել անցյալում Գերմանիայի հանցագործությունները:

Երբ զոհը ներում է չարագործին, դա չի նշանակում, որ նա ներում է նրան իր արածի համար, դադարում է մեղադրել նրան, ալևս չի համարում, որ նա պատասխանատվություն է կրում արածի համար։

Ներելը հաճախ նույնացնում են մոռանալու հետ (կա արտահայտություն՝ ներել և մոռանալ), բայց իրականն այն է, որ ներելը ուժեղացնում է մեր հիշողությունը գործված չարիքի մասին։

Գործված չարիքը միայն ծանր բեռ չէ չարագործի համար, այն արգելակ է նաև զոհի համար․ ներումը հնարավորությունն է առաջ շարժվելու։

Հայ-թուրքական հարրաբերություններն այնպիսին են, որ մոտ ժամանակներում թուրքական պետությունը չի պատրաստվում զղջալ, ներողություն խնդրել և առավել ևս փոխհատուցում տալ։ Ցավոք, «երկու պետություն, մեկ ազգ» բանաձևը հուշում է, որ Ադրբեջանը այս հարցում չունի ինքնուրույն բարոյական դիրքորոշում։

Հայաստանում երբեմն միակողմանի ներման մասին (Հուսիկ Արա և այլն) հորդորներ են լսվում։ Հասարակության մեծ մասը վրդովմունքով մերժում է այդ տեսակետը։ Բայց այն անհրաժեշտ է դիտարկել։

Միակողմանի ներման գաղափարը պաշտպանում է Մարգարեթ Հոլմգրենը (Holmgren M. Forgiveness and the Intrinsic Value of Person)։ Անդրադառնանք նրա մոտեցմանը։

Նա նշում է, որ վայրագությունների զոհերը պետք է փորձեն այնպես արձագանքել, որ գան իրական ներման։ Այս գործընթացը անհրաժեշտ է զոհի ինքնագնահատականը վերականգնելու համար, իսկ եթե այն ավարտված չի, ապա ներումը հոգեբանորեն և էթիկապես անտեղի է:

Հոլմգրենը շեշտում է, որ ներումը միշտ տեղին է, անկախ նրանից՝ չարագործը զղջում է, թե ոչ։ Այս առումով ներումը խնդիր է ներկայացնում զոհի համար, ում վիրավորել են, անարդոր կերպով հոգեբանորեն և բարոյապես նվաստացրել են, ում ջանքեր են անհրաժեշտ՝ սեփական հարգանքը վերականգնելու և կյանք վերադառնալու համար:

Միակողմանի ներման գաղափարն ի սկզբանե առաջ է քաշվել ցույց տալու համար, որ ներման նպատակահարմարությունը չպետք է որոշվի նրանով, թե ինչպես է մեղավորը վերաբերվում տեղի ունեցած անարդարությանը։ Ներելու նպատակահարմարությունը չի կարող կախված լինել նրանից, թե արդյոք մեղավորը զղջում է։ Դա նշանակում է չափից ավելի կարևորություն տալ չարիք գործողին:

Երբ զոհ ենք, մեզ համակում է զայրույթի, ցավի և վշտի զգացումները: Մ․Հոլմգրենը գրում է, որ այդ զգացմունքները պետք է հարգվեն և լիովին վերապրվեն:

Տուժողը պետք է աշխատի իր զգացմունքների հետ, ինչպես նաև վերլուծի իր արժեքները, որպեսզի որոշի, թե ինչպես և ինչ ձևով է ցանկանում հարաբերվել չարագործի հետ։ Նա պետք է վստահի իր զգացմունքների և արժեքների սեփական վերլուծությանը և ավելին՝ թույլ չտա, որ ինքնության և ինքնարժեքի իր զգացումը կախված դառնա իր նկատմամբ չարագործի վերաբերմունքից:

Տուժողը պետք է փորձի ներել, բայց միայն երբ վերականգնված է իր ինքնահարգանքը, հստակ գիտակցությամբ, որ իրեն չարիք են պատճառել, թե ինչ է պատահել և ինչի կարիք ունի:

Ներումը օգտակար է զոհի համար, քանի որ, ձերբազատվելով զայրույթից և վրդովմունքից, նա կարող է բացվել այնպիսի դրական հույզերի առաջ, ինչպիսիք են սերը, ոգևորությունը և երախտագիտությունը, և ավելի պատրաստակամորեն կենտրոնանալ դրական ձգտումների և կյանքի հաջողությունների վրա:

Այս բարոյական հիմքերի վրա վրդովմունքը, ատելությունը և չարությունը դատապարտելի են և, ըստ էության, անընդունելի են որպես անարդարության պատասխան։

Ներողամտությունը անպայման չի հանգեցնում հաշտության: Միակողմանի ներման դեպքում դա պետք է հատկապես ընդգծել, քանի որ տուժողը, որը միակողմանի ներում է չզղջացող հանցագործին, կարող է վտանգի ենթարկվել, եթե նաև հաշտվի նրա հետ:

Մարգարետ Հոլմգրենի փաստարկներ շատերը կմերժեն։ Բենեդիկտ Սպինոզան ասում է․ «Լաց չլինել, չծիծաղել, այլ՝ հասկանալ»։ Ներումը դա ինքնահարգանքի ճանապարհ է։

Վարդան Ջալոյան