Շեյթան բազար

Բոլորը թերևս գիտեն, թե ինչ է նշանակում շեյթան բազար: Այն բաղկացած է արաբերենից եկող շեյթան՝ հակաստված, սատանա, և պարսկերեն փազար՝ շուկա բառերից: Ժամանակակից թուրքերենում փազար նաև նշանակում է կիրակի: Բազար բառը մտել է ֆրանսերեն, դարձել՝ un bazar, անգլերենում գրվում և հնչում է bazaar, ռուսերենում կա базар ձևով: Այլ լեզուներում էլ հաստատ կա այս բառը, պարզապես ես չգիտեմ: Սա միջազգային բառ է վաղուցվանից: Հայերենում նույնպես այս բառը հարյուրամյակների կիրառություն ունի, անգամ բառարանագրված է՝ չնայած նրան, որ հայերեն արդի բառարանները լեզվի զտման և գրական լեզվաշինության քաղաքական օրակարգ են հետապնդում: Բազար անել, բազար սարքել, բազարի գին, բազար քցել, բազար բացել, բազարվել՝ սրանք հայախոս մարդկանց շրջանում լայնորեն կիրառելի և հասկանալի բառեր ու արտահայտություններ են: Հայերենում կա նաև շուկա բառը, որ վայելում է գրական հայերեն լինելու կարգավիճակը: Բայց շուկան էլ հայերեն է մտել ասորերենից, կիրառվել արաբերեն ու այլ լեզուներում: Ի՞նչ անենք, որտեղի՞ց հայերեն բառը գտնենք առևտուր անելու տեղը կանխորոշելու համար: Գուցե խանո՞ւթ: Դա էլ կա ասորերենում ու արաբերենում: Այսպես կարելի է անվերջ փորփրել բառերը և գտնել դրանց հարատև գոյությունը, հարատև շարունակականությունն ու իմաստները տարբեր ժամանակներում, կրոններում, լեզուներում և տարածքներում:

***

Կարճ նրա մասին, թե ինչպիսի քաղաքական, սոցիալական և հասարակական նշանակություն ուներ բազարը, շուկան, հրապարակը, որտեղ տեղակայված էին լինում բազարները: Վաղ մոդեռն շրջանի շուկայի սոցիալական պատմությունը ուսումնասիրելու հարցում կոթողային են անգլիացի մարքսիստ պատմաբան Է.Փ. Թոմսոնի աշխատասիրությունները: Նա է ստեղծել այն ֆունդամենտը, որի հիման վրա հետագայի պատմաբանները քննել են բազարի պատմությունը որպես սոցիալական երևույթ: Բազարներ կային ամենուր՝ թե՛ գյուղական, թե՛ քաղաքային համայնքներում: Բացի առևտրի նշանակություն ունենալուց՝ դրանք նաև հասարակական կենտրոնատեղեր էին: Եթե մի պահ երևակայել, որ եղել են ինտերնետից առաջվա ժամանակներ և շփման տարածքներ, շուկայի և հրապարակի դերը հանրույթի կյանքում կարելի է պատկերացնել առավել հստակ: Հրապարակներն ու շուկաները մարդկանց ֆիզիկական հանդիպման և շփման տարածքներ էին, ավելին՝ դրանք ունեին քաղաքական կարևոր նշանակություն տնտեսության կառավարման հարցում: Մինչև շուկան կկառավարվեր անտեսանելի ձեռքի կողմից, մարդիկ շուկաների հրապարակներում հնարավորություն ունեին մասնակցելու տնտեսության կառավարմանը և կազմակերպմանը: Ինչպե՞ս: Նախևառաջ՝ շուկայի հրապարակներում հավաքվելով՝ մարդիկ հնարավորություն ունեին տեսնել իրար, ճանաչել, լինել բազմություն, լինել շատ և զգալ բազմություն լինելու ուժը: Իր մեծաթիվության, մեծամասնության գիտակցմամբ ամբոխը (և ես այս բառը չեմ օգտագործում բացսական այն նշանակությամբ, որը օգտագործում են էլիտաները) ձևավորում էր հավաքական քաղաքականություն, կարողանում էր հավաքականորեն ազդել շուկայի գների վրա՝ պատժել շուկայի պատասխանատուներին, որոնց ճանաչում էր դեմքով, իջեցնել հացի գները: Այլ խոսքով՝ շուկան բերել մորալի, գների մեջ բարոյականություն պարտադրել՝ ի հակադրություն հիմիկվա ազատականացման: Շուկաների հրապարակները հեղափոխական, ապստամբական տարածքներ են եղել: Այստեղ ամբոխը կազմակերպվել է և քաղաքական ապստամբություններ բարձրացրել վերնախավի դեմ:

Շուկան և հրապարակը եղել են անքակտելի, որտեղ առօրյան ձեռք է բերել նոր՝ հանրային նշանակություն: Այստեղ են հավաքվել ոչ միայն արհեստավորները և վաճառականները ու նրանց հաճախորդները, այլև բոլորը՝ կանայք, գողերը, անառակները, պորտաբույծները, բանաստեղծները, գուսանները, հեքիաթասացները և բոլոր, բոլորը: Շուկաներում էին բոլոր բամբասանքները, լուրերը, պերֆորմանսները: Այստեղ անպայմանորեն կային գինետներ, սրճարաններ, որտեղ մարդիկ հավաքվում էին ոչ միայն ուտելու-խմելու, այլև ասել-խոսելու: Իհարկե, այս երկուսը չպետք է իրար հակադրել՝ ուտել-խմելն ու ասել-խոսելը: Մարդկանց խոսքուզրույցը հեշտությամբ վերածվում էր կռվի, անհնազանդության, ապստամբության: Եւ պատահական չէ, որ պարբերաբար թե՛ կրոնական, թե՛ քաղաքական իշխանությունները պարբերաբար փակել են և արգելել գինին, թութունն ու սուրճը: Առանց մեյդանի և բազարի՝ հնարավոր չէ պատկերացնել նախամոդեռն մարդու կյանքը: Դրանք եղել են բազմաֆունկցիոնալ տարածքներ, ոչ թե ունեցել են սոսկ կոնսյումերիստական նշանակություն: Օրինակ՝ Ստամբուլի բազարներում եղել են նաև աշակերտանոցներ, կրթարանների պրոտոտիպեր: Շուկա-հրապարակը հասարակության դեմոկրատացման տարածք է եղել: Այստեղ ինքաարտահայտման և դրսևորման հնարավորություններ են ունեցել հասարակության լուսանցքայնացված խմբերը, որոնք մեծամասնություն են և շուկայում են ունեցել իրար հանդիպելու հնարավորությունը: Ինդուստրիալացումն ու ուրբանիզացիան սպանեցին հին շուկան: Եթե նայենք ժամանակակից սուպեր մարկետներին և առևտրի այլ տարածքներին, դրանք հանրային հավաքատեղիներ չեն: Մարդիկ այդտեղ մտնում են մի ծայրից, դուրս գալիս մյուս ծայրով որպես սպառողներ՝ գնելով պետքականը և անպետքը: Քանի որ այդ կառույցների դասավորվածքն իսկ մարդուն սարքում է ագահ սպառող՝ դարակներից հրամցնելով առարկաները որպես միակ բարոյականություն, միակ արժանապատվություն և միակ կարիք: Բայց մեծ քաղաքներում անգամ մարկետ գնալն է այլևս վերացել՝ ամեն ինչ գնվում է օնլայն և առաքվում է միանգամից տան շեմք: Համաշխարհային պանդեմիան այս իմաստով քննություն էր՝ խորացնել մեկուսացումը/ինքնամեկուսացումը:

***

Թեև Ադամ Սմիթը իր Ազգերի հարստությունը գիրքը գրել է 18-րդ դարում՝ առաջ քաշելով անտեսանելի ձեռքի միջոցով շուկայի կարգավորման գաղափարը և հիմք դնելով նոր շուկայի կոնցեպտը՝ իմ պապը մի քսանհինգ տարի առաջ գնում էր Շեյթան բազար՝ նախկին Շամշադինի շրջանի Մովսես գյուղում: Ռադիոն, թերթերը, հեռուստացույցը թեև մուտք էին գործել սովետական/հետսովետական գյուղ, իրիկունները մարդիկ հավաքվում էին գյուղամեջում, նստոտում, խոսում քաղաքականությունից: Երևանում այդ ֆունկցիան կատարում էին բեսեդկաները կամ հայաթները, որտեղ մարդիկ աշխատանքից, դասից հետո հավաքվում էին ու շփվում: Պոստսովետական քաղաքային կառուցապատումը մեծապես ոչնչացրեց թե՛ բակային մշակույթը, թե՛ հանրային տարածքները: Օրինակ՝ հայաթ բառն ի՞նչ է նշանակում: Սա պակաս բառարանագրված է, կա Մալխասյանցի բառարանում որպես բակ և դուռ: Սակայն սա հայերենում բառի ստացած իմաստն է: Բառը արաբերեն և թուրքերեն նշանակում է կյանք: Երևանյան հայաթներում մարդիկ իրար հանդիպելով հանդիպում են կյանքին՝ կյանք աշխատանքից, դասից, բառագրքերից ու մեդիա աշխարհից անդին, որտեղ նրանց վիճակված է հրապարակ բերել և միասին կիսել անտեսվածի և ստորակայի իրենց կյանքը: Բայց պերիֆերիաներն ու ծայրամասերը ունեն առավելություն՝ դրանք մնում են աչքից հեռու: Եվ, օրինակ, Մովսես գյուղի Շեյթանբազարը մնացել էր լուսավորության աչքից հեռու, ազգային գաղափարներն ու պետական քաղաքականությունները այնտեղ չէին թափանցել մինչև վերջերս: Մի քանի օր առաջ մի տեսագրություն նայեցի, որ այդ տարածքի անվանափոխման և իմաստազերծման մասին էր: Շեյթանբազար չէ այսուհետ, այլ՝ Խաչի հրապարակ: Հրապարակը հայերենում ունեցել է նաև ժողովուրդ իմաստը, վերևում նշեցի արդեն հրապարակի ու բազարի անքակտելի պատմական կապը: Ուզում եմ հայերենացման գիտակներին հիշեցնել, որ հրապարակ բառը ունի պահլավական, իսկ խաչը՝ պարսկական ծագում: Բայց, իհարկե, սա բանավեճի համար չէ, քանի որ ազգաշինության ներսում բանավեճ չկա: Ինչո՞ւ հայկական մերօրյա ազգաշինության պրոեկտը ուրեմն վերացնում Շեյթանբազարը: Բազարի մասին արդեն վերևում խոսեցի, իսկ շեյթա՞նը: Ո՞վ է շեյթանը: Շեյթանը կարգը քանդողն է, անկարգություն մտցնողը: Շեյթանը իշխանության համար վախենալու է և վտանգավոր: Վհուկների ու սատանաների գոյությունը անցանկալի և անընդունելի է բոլոր իշխանությունների համար, դրա համար նրանց կախել են, վառել ու ջնջել հրապարակներում և հրապարակներից: Նրանց ոչնչացրել են ցուցադրաբար՝ բոլորի աչքին ի տես, որպեսզի վհուկներն ու շեյթանները չգան և չխաթարեն իշխողների իշխելու ուզուրպացված իրավունքը: Բայց, ահա, հերիք չէ բազար, շեյթանն էլ հետը: Շեյթանների՞ բազար, թե՞ բազարը որպես շեյթան, որպես շեյթանների հավաքատեղի: Երկուսն էլ կարող է լինել: Բազարներում միշտ էլ շեյթաններ են եղել, շեյթաններ սիրո, շեյթաններ ընդդեմ իշխանության, շեյթաններ ընդդեմ ոստիկանության, շեյթաններ ընդդեմ կարգապահական նորմերի: Բազարը ինքը շեյթանությունն էր: Բայց ինչպես վերևում նշեցի, հրապարակ բառը նույնպես անշառ բառ չէ: Շեյթանները կարող են հայտնվել հրապարակներում, պետք չէ կարծել, թե հանրապետության լուսավորված հրապարակներում կարելի է սպանել հրապարակի ուժը, որ նշանակում է ամբոխ, նշանակում է ժողովուրդ՝ ոչ զուրկ և զերծ շեյթաններից: Եւ խաչ են վերցրել մարդիկ ի սկզբանե արդարության պահանջով և հետո միայն խաչվել այդ խաչերին:

***

Հայկական բուրժուազիան շատ ագրեսիվ է, ինչպես ամեն բուրժուազիա: Այն իր վրա է վերցրել ազգի լուսավորության գաղափարը և հետևողականորեն տապալում է այն՝ սփռելով լուսավորության խավարամտությունը: Բուրժուազիայի լուսավորությունը ամեն տեղ ջնջոց-մեքենայով է սփռվում՝ նախ՝ մի բան ջնջում են, տեղը ստեղծում ուրիշ բան: Հայկական բուրժուազիան կարողանում է դոմինանտել իր ագրեսիվ քաղաքականությունը՝ թաքցնելով այն թույլի հագուստեղենի տակ: Այն ունի որոշակի դիասպորալ բնույթ, բայց ազգային մեծամասնություն է կառավարում Հայաստանում՝ դարձնելով իր հիմնած ազգի գաղափարի որևէ հարցադրում և խնդրականացում անհնար, պատժելի և հետապնդելի: Այս նույն կոնտեքստում հիշեցի Մկրտիչ Արմենի Երևան վեպը, որ կարդում եմ հիմա: Սա մի ամբողջ քաղաքի ջնջման պատմություն է, որը վաղ անցյալում չի եղել՝ այլ հարյուր տարի առաջ: Վեպը վերատպվել է վերջերս, բայց որքանով ես եմ տեղյակ առանձնապես քննարկումների և քննադատության չի արժանացել, քանի որ ներկայում տարվող հիշողության քաղաքականությունները ունեն անցյալի իրենց օրակարգերը և այդ օրակարգերում տեղ չունի հայերի, պարսիկների ու թուրքերի քաղաք Երևանը: Ահա մի դրվագ քաղաքի մահմեդական գերեզմանոցի նկարագրությունից. «Մեծ, շատ մեծ գերեզմանաքար: Մարմարի վրա փորագրված տառերի միջից ոսկեգույնը դեռ չի անհետացել, և անցորդը հեշտությամբ կարող է կարդալ, որ մարմարի այդ մեծ կտորի տակ իր հավիտենական քնով հանգստանում է վաճառական Խալիլի վեց տարեկան տղան՝ Մամադը» (էջ 70): Թե՛ Երևանում եղած մզկիթները ու եկեղեցիների մի մասը, թե՛ հին գերեզմանոցները էլ չկան. «Որքան բարձրանան պատերը, այնքան կսակավանան կարմիր քարերը գերեզմանների վրայից: Որքան նոր տների հիմքեր դրվեն, նույնքան կփոքրանա մեռածների քաղաքը…» (էջ 73): Կապիտալիստ ուրբանիստները վերացրին մեռածների քաղաքը, բայց մի՞թե կառուցեցին ողջերի քաղաքը: Կամ մի՞թե կյանքը Երևանում սկզբնավորվեց Մարգարյան հիվանդանոցում ծնված բնիկ երևանցիներով: Մի՞թե այնտեղ կյանք չկար ինդուստրիալիզմից առաջ, նացիոնալիստական սնոբիզմից առաջ: Երևանը եղել է բազմազգ և բազմակրոն քաղաք՝ այնտեղ ապրել են ոչ միայն հայեր, այլև ադրբեջանցիներ, ավելի վաղ՝ թուրքեր և պարսիկներ: Պահպանված վկայությունների համաձայն՝ Երևանում ապրել են նաև սարդեր ու կարիճներ (էջ 85): Թեև էթնիկ և կրոնական տարբերություններին՝ դեռևս 20-րդ դարի սկզբին քաղաքային բնակչության համար սոցիալական խառնարան են եղել արևելյան բաղնիքները, չայխանաները, քյաբաբխանաները, գինետները, որտեղ, ըստ Արմենի, հաճախ են նստոտել աֆյոն և անաշա ծխողները ու թունավորել իրենց կյանքը, և խավարը նրանց թվացել է պալատ, իսկ սարդերն ու կարիճները՝ հուրի փերիներ: Երևանում խաղ են ասել ճանապարհորդ գուսանները. «Դու չե՜ս ծնվել մարդից, Զուբեիդա՜»: Այս ամենը եղել է, ինչպես որ եղել է Շեյթանբազարը:

***

Ջնջման քաղաքականությունը բնակապահովման մասին չէ սոսկ, այն կազմակերպված կապիտալիզմի դրսևորումներից մեկն է: Բայց կապիտալիզմի սահմանները որքան էլ ամենակուլ են, այնուամենայնիվ, բացարձակ չեն: Հնարավոր չէ հետ բերել անցյալը, վերականգնել ժամանակները, որ անցել են, հետ բերել մարդկանց, որ էլ չկան: Հնարավոր չէ նաև իսպառ բնաջնջել հիշողությունը, բառերին նոր իմաստ տալ, զտել, ջնջել, սպանել այն, ինչ խանգարում է նոր իշխանության և կարգի հաստատմանը: Կապիտալիզմի պետական, օրիենտալիստ և ազգայնական քաղաքականությունները ողջերի կյանքը մեկուսացնում և ապամարդկայնացնում են, որտեղ դժվար է գտնել, թե որտեղ է վերջանում ուրիշին ատելու սահմանը և սկսվում ինքնատելության սահմանը, որտեղ է ջնջվում հին կյանքը և որտեղ ստեղծվում նոր գերեզմանոցը:

Գայանե Այվազյան
2022, հուլիս

սկզբնաղբյուրը՝ հեղինակի անձնական բլոգ