Պատմագիտական խնդիր չէ, այլ քաղաքական միջամտություն

Հայո՞ց, թե՞ Հայաստանի պատմություն
հեղինակ՝ Գայանե Այվազյան
սկզբնաղբյուրը՝ հղումով

Պատմագիտական մեթոդաբանությունների մեջ գոյություն ունի պետական (statist) պատմագիտություն հասկացություն, երբ պատմությունը ընկալվում և մեկնաբանվում է պետության պրիզմայից։ Սա չի նշանակում, թե պատմության ուսումնասիրությունը ամբողջությամբ դրվում է գործող պետության պրոպագանդայի գործիքակազմում։ Սա նշանակում է, որ պատմագիտական ուսումնասիրության մեջ գերակշռում է պետության ինստիտուտի մասին պատմագիտությունը, որը ընդհանրական է բոլոր պետությունների համար և կարող է մասնավորեցվել կոնկրետ պատմական ժամանակների և կոնկրետ պետությունների օրինակով։

Այս մոտեցումը բխում է ազգ-պետություն կոնցեպտից, որը հատկապես լայն տարածում ստացավ 19-րդ դարում և պրակտիկ կիրառություն ունեցավ 20-րդ դարում։ Հայկական պաշտոնական պատմագիտությունը, իսկ դրանից առաջ՝ մոդեռնիստական պատմագրությունը լայնորեն օգտվել և վերարտադրել են պետական պատմության դրույթները։ Հենց այս մոտեցման արդյունք է հայոց պատմության մեյնսթրիմ շարադրանքը որպես թագավորությունների և իշխանական տների պատմություն։ Սրա արդյունքում, օրինակ, մեծապես լուսանցքայնացվել է հայոց եկեղեցու պատմությունը, որը հատկապես Արևելքի մահմեդական կայսրությունների շրջանում իրագործել է հայ ժողովրդի փաստացի կառավարումը։ Էլ չեմ խոսում պատմագիտության հիերարխիայում մնացած ինստիտուտների՝ սփյուռքներ, վաճառականություն/արհեստավորություն, ընտանիք, իրավունք և այլնի ունեցած նվազ տեղերի մասին։ Սակայն չնայած այս ամենին՝ Սովետական Հայաստանը, իր պատմագիտական ապարատի որոշ լուրջ խնդիրներով և սխալներով հանդերձ, հայ ժողովրդի պատմության ողջ ժամանակագրությունն է դարձրել ուսումնասիրության առարկա։ Ավել կամ պակաս չափով՝ սովետական պատմաբանների ուշադրության կենտրոնում հայտնվել է նաև հայոց պատմության համապարփակ աշխարհագրությունը։ Այլ խոսքով՝ սովետահայ պատմագիտությունը իր վրա է վերցրել հայ ժողովրդի ամբողջական/ամբողջ պատմության ուսումնասիրության հանձնառությունը։ Լավ է իրագործել նա այդ հանձնառությունը, թե վատ, կամ ավելի ճիշտ՝ ինչ չափով է իրագործել նա այդ կամ ինչպես, այլ հարց է։ Բայց այստեղ էական է արձանագրել, որ սովետահայ պատմագիտության առարկան հայ ժողովրդի պատմությունն էր՝ իր ողջ հայտնի ժամանակագրական ընդգրկմամբ և աշխարհագրական տարածքով։ Սովետական Հայաստանի անկումից հետո վերջինիս տեղն առաջացած Հայաստանի Հանրապետությունը որքան էլ սկզբում ժխտողականության մեծ թափ վերցրեց նախորդ պետության հանդեպ, բավարար ռեսուրսներ չունենալու բերումով յուրացրեց վերջինիս թողածոն։ Պատմագիտության էլիտարացման բերումով հայ ժողովրդի պատմություն առարկան փոխվեց հայոց պատմության, դուրս թողնվեցին գյուղացիական, բանվորական պայքարի պատմությունները, մարքս-լենինյան սոցիալ-տնտեսական մոտեցումը, Հարավային Կովկասի ժողովուրդների ընդհանուր պատմությունը և այլն, ընդգծվեցին ռազմա-հայրենասիրությունը, մարտնչողականությունն ու իր պատմական միջավայրում հայոց իզոլյացիայի և կղզիացման թեմաները։ Պատմագիտությունը թեև այս անգամ էլ հարմարեցվեց Երրորդ հանրապետության քաղաքական վերնախավի կլիշեներին, այսպես կոչված՝ անկախական պատմագիտությունը չգնաց հայոց պատմության համակարգը արմատապես փոխելու ճանապարհով։ Որքան էլ այն փորձեց գոյություն ունեցող համակարգը ծառայեցնել իր քաղաքական և տնտեսական շահերին, այնուամենայնիվ, էական է այստեղ արձանագրել, որ հայոց պատմության ինստիտուցիոնալ շենքը չփլուզվեց։ Ինչո՞ւ է հիմա ծառացել դրա փլուզման հարցը։

Նախագծի հիմնավորման մասում ասվում է հետևյալը. «Առարկան անվանելով տվյալ երկրի պատմություն՝ ցուցաբերվում է ինստիտուցիոնալ մոտեցում տվյալ առարկայի միջոցով պետության և պետականության գաղափարների ամրապնդմանը, պատմությունը ներկայացվում է այդ երկրի՝ իբրև հավաքական և կազմակերպված հանրության հանդես գալու պատմություն։ Ուշագրավ է, որ այս պարագայում էլ պետության չգոյության ժամանակահատվածների ներկայացումը էապես տարբերվում է մեթոդաբանական մոտեցման տեսանկյունից՝ ի ցույց դնելով պետության գոյության կարևորությունը և սովորողների մոտ ձևավորելով սեփական երկրի շահերի իմացության և դրանց պաշտպանության անհրաժեշտ դիրքորոշումն ու արժեքները։ Մինչդեռ հայոց պատմություն անվանումը, որն ըստ էության հղում է առաջին հերթին մարդկանց պատմությանը, հնարավոր է դարձնում այդ պատմությունը նաև առանց պետության և պետականության՝ այսպիսով չնպաստելով հանրակրթության պետական չափորոշչով սահմանված առանցքային կարողունակությունների ձևավորմանը» (ընդգծումները իմն են)։

Եթե 1990-ականները կարելի է համարել հեղափոխության առաջին և մի քիչ էլ հախուռն ալիքը, որը շատ տեղերում, այնուամենայնիվ, բախվեց հին սիստեմի պատերին, ապա 2000-ականները երկրորդ ու ավելի կազմակերպված ժամանակներն էին հայկական նեոլիբերալ պետության հիմնադրույթները պնդեցնելու համար։ Հումանիտար համակարգի կառավարումը հենց այս ժամանակաշրջանում է անցնում երրորդ պետությանը լոյալ և սպասարկու ակադեմիկների ձեռքը։ Սակայն հայտնի է, որ ինստիտուտները դժվար են փոխվում, և ոչ միշտ են վերևից իջած դիրեկտիվները հեշտությամբ իրագործվում ներքևներում։ Սա մեկ պատճառն է, որ երրորդ հանրապետության պատմագիտական ծրագրերը լիովին չիրագործվեցին։ Երկրորդը՝ նոր սերունդը, որքան էլ իր վրա էր վերցրել հաղթանակի պատմաբանի մեծապետական դիրքը, ավելի շատ փլուզման արդյունք դարձավ, քան հաղթանակի։ Եվ քանի որ հնարավոր չեղավ դուրս բերել հայկական ակադեմիան փլուզման տակից ու տեղափոխել հաղթանակի միջակայք, ստեղծվեց արտաակադեմիական հումանիտար գիտություն։ Ստեղծվեցին տարբեր խմբակներ և կազմակերպություններ, որոնք ակադեմիայի դեմ դրոշակով մտան հրապարակ։ Այլ խոսքով՝ նրանք եկան խորացնելու երրորդ հանրապետության հիմնադրույթները, ինչը որ չհաջողեց մինչև վերջ անել ակադեմիան իր բնույթի բերումով։ Արտաակադեմիական հումանիտար ոլորտում հայոց պատմության հարցը իրենց ձեռքն են առել ամենատարբեր մասնագիտությունների մարդիկ՝ բացի պատմաբանները։ Ուրախալի է, որ պատմությունը հասանելի է բոլորին, և շատերը կարող են դրսևորվել այնտեղ, սակայն զբաղվել պատմությամբ, դեռևս չի նշանակում լինել պատմաբան։ Իհարկե, այն ինչ կատարվում է այս ոլորտում ոչ այնքան մասնագիտական, որքան քաղաքական նպատակներ է հետապնդում։

Առաջինը՝ այս նախագծով տեղի է ունենում պատմության հոմոգենացում։ Սա այլ կերպ կարելի է կոչել ապապատմականացում, որի նպատակն է ոչ միայն խորացնել Հայաստանի պատմագրական մտքի իզոլյացիան տարբեր ժամանակներում պատմա-աշխարհագրական տարբեր լանդշաֆտների և իրողությունների մաս լինելուց, այլև պատմությունից վերացնել պատմականությունը (հիստորիցիզմ)։ Բացի այդ՝ ի դեմս հավաքական և կազմակերպված հանրության՝ պատմագիտությունից դուրս թողնել սոցիալական, էթնիկ, կրոնական, սեռային և այլ քաղաքական պրակտիկաների հարցը՝ թողնելով միայն պետականը։ Հայոց պատմություն տերմինի դուրսբերումը բացատրվում է նրանով, որ այն առաջին հերթին նշանակում է մարդկանց պատմություն և հնարավոր է դարձնում այդ պատմությունը նաև առանց պետության։ Այսպիսով, նախագծի թիրախում է պատմությունը, որը հնարավոր է առանց պետության։ Երկրորդը՝ եթե մինչև հիմա տարվում էր Հայաստանի տարածաշրջանային իզոլացման և եվրոպականացման պատմագիտական քաղաքականություն, ապա հիմա պետք է Հայաստանը իզոլացնել ողջ հայկական լայնատարած աշխարհից, և պարզ չէ, թե արդյոք կա մեկ այլ համակարգ, որտեղ մտնում է Հայաստանը թե՞ սա պարզապես նախկին իզոլյացիայի խորացումն է։ Այսպիսով, փորձ է արվում հայերի տարածքային սահմանները ճանաչել ներկայիս 29 կամ 30 հազար քկմի մեջ՝ այնտեղ տեղադրելով նաև նրանց պատմությունը։

Հայաստանի Հանրապետությունում ապրում է աշխարհի հայերի մեկ երրորդը, այն չի հանդիսանում բոլոր հայերի կամ նրանց ճնշող մեծամասնության պետությունը։ Հայության երկու երրորդը ապրում է ներկայիս Հայաստանի սահմաններից դուրս և մաս չէ վերջինիս քաղաքացիության, ունի ուրիշ երկրների քաղաքացիություն, իրեն ճանաչում է իբրև հայ և անդամակցում է հայկական համայնքային կազմակերպությանը։ Հայկական նման ինքնավար համայնքներ գոյություն ունեն աշխարհի բոլոր ծագերում. հայերը համարվում են մեծ դիասպորալ ժողովուրդներից մեկը։ Անշուշտ, կյանքի կազմակերպման այս ձևը զերծ չէ իր ներքին խնդիրներից՝ հիերարխաներից, դիսկրիմինատիվ և շահագործող քաղաքականություններից, սակայն այս գրությունը դրա մասին չէ։ Դիասպորալ գոյությունը կեցության մի ձև է, որով հայերը ապրում են վաղուց՝ դեռևս Ցեղասպանությունից շատ առաջ։ Իր ամբողջ հակասություններով և տարբերություններով հանդերձ՝ այն ամբողջական մարմին է։

Չնվաստացնելով հանդերձ այլ կենտրոնների դերը՝ այսօր Հայաստանը հայոց նյութական ու գրավոր մշակութային ժառանգության առաջնային և ամենամեծ կենտրոնն է։ Հայաստանի մարդկային և նյութական (ձեռագրատներ, արխիվներ, գրադարաններ, թանգարաններ, դպրոցներ, համալսարաններ) ռեսուրսները այս իմաստով անգերազանցելի են։ Վերջին տասնամյակներին Մերձավոր Արևելքից հայկական միգրացիայի մեծ հոսքերի բերումով հայկական դպրոցները կամ փակվել, կամ թուլացել են այնտեղ։ Այս ֆոնին Հայաստանի հանրակրթությունը հայոց լեզվի և պատմության դասավանդման համար կարևորագույն նշանակություն ունեն։ Հայաստանյան պատմագիտական դպրոցը, այսպիսով, ինչպես հանրակրթության, այնպես էլ համալսարանի և ակադեմիայի մեջ չի կարող անհաղորդ մնալ այս իրողություններին։ Այն չի կարող պարփակվել միայն Հայաստանի ներկա պետության տարածքային և ժամանակագրական շրջանակում։ Հնարավոր է, որ այդ պատմության որոշ ժամանակաշրջանների կամ խնդիրների ուսումնասիրությունը թերի և անկատար լինի, սակայն հայոց պատմագրական մարմինը չի կարող արհեստական ամպուտացիայի ենթարկվել։

Պատմությունը ներկայում վերակառուցելու փորձերը նոր բան չեն։ Որքան էլ ներկան կարող է ունենալ առնչակցություն պատմությանը, վերջինս նաև պահոց է պատմական պրակտիկաների, որոնք եղել են, բայց չկան այլևս կամ ենթարկվել են մուտացման։ Հայկական պատմագրական փորձառությունները մաս են ինչպես համաշխարհային, այնպես էլ տեղական պատմությունների։ Հայերեն աղբյուրները հարուստ նյութ են տալիս ոչ միայն հայերի, այլև հարևան և հեռավոր մյուս ժողովուրդների պատմության ուսումնասիրության համար։ Նույն կերպ հայոց պատմությունը ընկալելի է իրեն թե անմիջականորեն, թե ածանցյալ կերպով առնչվող պատմագրական ժառանգությունների համապատկերում։ Հայկական պատմագրական համակարգը միատարր չէ, այն ունի շատ սիստեմներ և ենթասիստեմներ, պատմագրական խնդիրներ և թնջուկներ, որոնց կարիք կա ուսումնասիրելու։ Չթերագնահատելով հանդերձ պատմությունը ուզուրպացնելու և կապիտալիզացնելու քաղաքական կամ տնտեսական օրակարգերի ունեցած նկրտումները՝ օգտակար եմ համարում պատմական հիշողության քաղաքականությունների կարուձևում կարմիր գծերը հատելու կարողությունը չգերագնահատելը։ Այն, ինչ առաջարկվում է, պատմագիտական խնդիր չէ, այլ քաղաքական միջամտություն, որը կարող է դառնալ պատմականության ջնջման ցցուն նմուշներից մեկը աշխարհում այն այլևս չկրկնելու պայմանով։