Ինքս ինձ ասացի․ «Վե՛րջ, կյանքը շոկոլադ է»

Այս զրույցը շարքի մի մաս է և փորձ՝ մեզ հանդիպած մարդկանց հետ խոսակցությունները կամ նրանց և մեր պատմությունները հանրային դարձնելու՝ առանձնացնելով դրանցից հատվածներ, որոնք սովորաբար դուրս չեն գալիս խոհանոցային կամ սրճարանային տարածքներից։

իլյուստրացիա՝ լուսինե թալալյանի

Զրույց տասներկուերորդ

Մարինե

Համալսարանում մի քանի դասախոս ունեինք, դե, էն ժամանակ դիսիդենտ էին անվանում․ նրանք կարդալ էին սիրում, ուղղակի հետաքրքրվում էին գրականությամբ, որը Սովետում արգելված էր՝ չէր տպագրվում: Դա կոչվում էր․․․  ուզում էի ասել Домиздат, չէ՝ Самиздат: Գրքերը գալիս էին Երևան, Կիև, Լենինգրադ, Մոսկվա, ու էտ ամբողջ գրականությունը ռուսերեն էր:

Նենց ստացվեց, որ մենք դա կարդալու հնարավորություն ունեինք: Սոլժենիցինից սկսվեց․ գնացել էր Գերմանիա՝ Հենրիխ Բյոլը իր տուն էր իրեն հրավիրել, ու էտ ժամանակ նրա փոքր գործերը սկսեցին գալ։ Սոլժենիցինի «Գուլագ»-ը շատ հաստ դավթար էր հիշեցնում իր չափսով: Որոշ բաներ որ տպում էին, ուզում էին՝ բարակ թուղթ լինի, բայց, երևի, բարակ չճարեցին ու տենց մի հատ հաստ գիրք էր ստացվել: Հետո ամբողջ Նաբոկովը եկավ, որոշ բանաստեղծություններ Ցվետաևայից, որոնք մենք չէինք կարող կարդալ էտ ժամանակ: Մանդելշտամ, Ախմատովայի «Ռեքվիեմը» ու էլի շատ-շատ բաներ:

Համալսարանը ավարտելու ժամանակ էր, որ դասախոսներին տարան ինչ-որ տեղ՝ խոսացնելու․․․ Իսկ երբ Հայկը՝ տղաս, պետք է ծնվեր 82 թվականին․․․

– Ես 83-ին եմ ծնվել: Դա հաստատ գիտեմ:

– Չէ, դու որ ծնվեցիր, նրանք արդեն նստած էին․․․ 82-ի նոյեմբերի 9-ին, կարծեմ, Բրեժնևը մահացավ, չնայած խոսակցություններ կային, որ նա մի քանի օր շուտ էր մահացել, բայց մենք ամսի 9-ին իմացանք: Ու դա մի հատ նշանակալից օր էր: Էտ օրը Երևան ռուսական թատրոն էր եկել՝ Չեխովի «Իվան» ներկայացումն էր բերել: Սմոկտունովսկին ու Եկատերինա Վասիլևան էին խաղում: Բեմադրությունից առաջ մեկը դուրս եկավ, ասեց․ «Леонид Брежнев умер, просим встать» («Լեոնիդ Բրեժնևը մահացել է, խնդրում ենք ոտքի կանգնել»)։ Մյուս օրը իմացանք, որ մեր բոլոր ընկերներին ձերբակալել են․ երկու դասախոս ու նրանց ընկերներից մեկին, ով երկրաբան էր: Հետո մեծ դատ եղավ․ ես հղի գնում էի դատի:

Չէ, ինչի՞ մենք պետք է վախենայինք: Մենք ոչ մի բանից չէինք վախենում, ոչ մի բանից։ Այդ գրականությունը մեր տանն էր՝ կարդում էինք: Մարդիք կային՝ վախենում էին: Բայց նրանք, ում ես գիտեի ու շփվում էի, չէին վախենում:

Մենք շատ հանգիստ խոսում էինք՝ ինչից ուզենք: Մեր տանը երեք խմբի մարդիկ էին հավաքվում․ իմ տեքոր ընկերները, ամուսնուս ընկերները ու իմ ընկերուհիները, էլ չեմ ասում՝ իմ կիսուրի բարեկամները՝ Աշտարակի: Դա էլ մի մեծ խումբ էր, բոլորը իրար գիտեին:

Աշտարակից շատ մարդ աքսորեցին որպես կուլակ․ դա մարդկանց հիշողության մեջ կար: Ու երբ ամեն մեկը իր հետ գինի էր բերում, մի փոքր խորտիկ ու հավաքվում էինք խոսալու, շփվելու իրար հետ, կիսուրս, էտ խոհանոցային խոսակցությունները լսելով, մեկ-մեկ գիտե՞ք՝ ինչ էր ասում, ասում էր․ «Մի օր ձեզ բոլորիդ կտանեն, կկորցնեն»:

– Բրեժնևը նոյեմբերի 10-ին ա մահացել, հենց էս օրը, որ մենք նստած խոսում ենք:

– Սպասի՝ ես մի հատ սուրճ բերեմ:

Էս կոֆեի բաժակները լավն են, չէ՞: Գիտես՝ Երևանում սովուրություն կա․ աշխատողները խանութի մոտ նստում, սուրճ են խմում: Դուք չե՞ք տեսել, օրինակ, Փափազյանով անցնելիս․․․ Եթե լրագրող լիներ, կնկարեր: Ամբողջ Երևանի խանութների դիմաց մարդիկ նստած՝ սիգարետը, հեռախոսը, սուրճը, մոխրամանը դրած, սրճում-ծխում են: Ու լսում եմ մեկը ասում ա․

– Էս բաժակը լավը չի, գցի՛:

Ես էլ ասեցի.

– Մի՛ գցեք, տվե՛ք ինձ:

․․․ Էն ժամանակ, կարծեմ, դա 58-րդ հոդվածն էր՝ статья 58 «Хранение и распространение антисоветской литературы» (Հակասովետական գրականություն պահելը ու տարածելը)։ Ռաֆայելին 9 տարի տվեցին, ինքը հետո մեր Սահմանադրական դատարանում էր աշխատում: Նա մեզ Серебряный век русской поэзии (Ռուսական պոեզիայի «Արծաթե դար») էր դասավանդում՝ 19-րդ դարի վերջ, 20-րդի սկիզբ։ Երկրորդն էլ մեր լեզվաբանության դասախոսն էր․ էլի 9 տարի տվեցին։ Բայց նրանք այդքան չնստեցին, որովհետև էտ պերեստրոյկա ասվածը եկավ:

Ես անչափ շնորհակալ եմ իմ բոլոր դասախոսներին, բոլորին, ում հետ սովորել եմ: Համալսարանը ինձ մառոժնի, շոկոլադ տվեց, կյանքը ըմբոշխնելու այ տենց մի հատ թռիչք: Ես ունեցա այն, ինչը ինձ պետք էր:

Ավարտելուց հետո դաս չտվեցի, բանասիրությամբ չզբաղվեցի․ Սկզբում Թումանյանի տուն-թանգարանում աշխատեցի, հետո՝ Ժամանակակից արվեստի թանգարանում, Իգիթյանի մոտ: էդտեղից էլ գնացինք Ամերիկա:

Ժամանակակից արվեստի թանգարանում ֆոնդապահ էի: Բոլոր էն արվեստագետներին, ովքեր ցուցադրվել էին թանգարանում, գիտեի, ու ես նրանց կենսագրությունը պետք է գրեի՝ ալբոմների, բուկլետների համար:

– Գայանե Խաչատրյանի հետ հանդիպե՞լ եք:

– Հա, նա հաճախ էր թանգարան գալիս: Ինքնամփոփ մարդ էր: Երևում էր, որ իր աշխարհում ա ապրում: Ինչպես ես էի հասկանում, մարդիկ կային, որոնք նրան իսկապես գնահատում էին, զգացվում էր, որ նա շատ դժվար կյանքով էր ապրում: Նայում էր քո դեմքին ու պատկերացնում մի նկար, որտեղ դու կաս․ դու էտ նկարում թևերով կարող էիր լինել․․․ Ես քիչ եմ շփվել նրա հետ։

Բոլորին, ով ցուցահանդեսների էր մասնակցել, հանդիպել եմ։

Հետաքրքիր էր շփվել, հասկանալ նկարիչներին: Արվեստաբան կար՝ Մարինա Ստեփանյան:

– Ինձ արվեստի պատմություն էր դասավանդել:

– ․․․ շատերը մտածում էին, որ ես հենց էտ Մարինան եմ, ու ինձ իրենց արվեստանոցներ էին հրավիրում: Ես էլ հաճույքով գնում էի: Դե, ես արվեստանոցներ, գրադարաններ շատ եմ սիրում: Վերջում, իհարկե, իրանք հասկանում էին, որ ես Մարինա Ստեփանյանը չեմ, բայց մենք ընկերներ էինք մնում։

Երբ նոր պետք է թանգարան ընդունվեի, Իգիթյանը ինձ ասեց, որ մի արվեստագետի կամ թանգարանի մասին տեքստ պիտի գրեմ: Ես ամբողջը նայեցի ու, անկեղծ, ոչ մի բան դուրս չեկավ: Մինասից ինչ-որ հատվածներ էին․․․ ու որոշեցի գրել Մինասի մասին:

– Էտ տեքստը կա՞:

– Չէ, ես իմ բոլոր գրածները թափել եմ: Այն, ինչ պատվերով էի գրում, ինձ համար խալտուրա էր: Կարող ա անկեղծ է, բայց անպետք, արժեք չունի: Ու ես գրեցի Մինասի մասին, չնայած ինձ ասեցին․ «Նա Մինասի ընկերն է․ ինչ էլ գրես՝ չի հավանի»: Մինասն արդեն մահացել էր:

Դե, ես գրեցի, ու նա ինձ ընդունեց:

Թանգարանում երկու գործ կար, որ շատ էր դուրս գալիս․ մեկի անունը «Անձրև», մյուսը՝ «Բակ»։ Ես չէի կարող այդ գործերի մասին գրել, որովհետև գողացել էին:

Չէի ուզում Ամերիկա գնալ: Ամուսինս էր ուզում, ու առաջին անգամ 95-ին մենակ գնաց: Բայց առանց ընտանիքի չէր կարողանում, ու հիվանդացավ: Եկավ Երևան․ ես ահավոր երջանիկ էի: Ամեն անգամ, երբ ասում էր «պետք է գնանք», կյանքը թթվում էր վրաս: Բայց դե, 95 թիվն էր, աշխատանք չկար, երբ էտ ամեն ինչը սկսվեց՝ առանց ջրի, գազի ու լույսի։ Ուտելիքի խնդիր էլ կար: Էտ ժամանակ ամուսնուս ընկերոջ մայրը «Самиздат»-ում  տպված խոհարարական գիրք նվիրեց: Գրքում գրված էր, որ մարդ հանգիստ կարող է ապրել՝ ձավարեղեն ու կանաչի ուտելով: Էտ ժամանակ շատ էժան էր այդ ամենը: Ես էլ մտածում էի՝ երեխաներս սոված կմնան, կնիհարեն, ու երբ էտ գիրքը կարդացի, ինքս ինձ ասեցի «վե՛րջ, կյանքը շոկոլադ է»: Երկար ժամանակ այդպես էինք սնվում: Ես մինչև հիմա էլ այդպես եմ սնվում:

Ամուսինս շատ էր ուզում՝ Հայկը գնար Դիսնեյլենդ, լավ կրթություն ստանար: Ամենատխուր, ձանձրալի տեղը․․․ Սովետական միության հերթերին էին բան ասում, բայց էտ Դիսնեյում երկու ժամ պետք է հերթ կանգնեիր, որ մի անգամ սղայիր: Ինձ համար հիմարություն ա: Բայց ես գիտեմ՝ մարդիկ սիրում են, երազում են գնալ․․․

Հետո՝ ամուսինս երկրաբան էր, բայց ուզում էր ֆիլմ նկարել։ Գնաց Դովլաթյանի մոտ սովորեց, Մալյանի մոտ ռեժիսորի ասիստենտ աշխատեց: Փորձեց ВГИК ընդունվել, էնտեղ իրան ասացին «երեսունն անց ես՝ մեծ ես»:

Տենց պատկերացում կար, որ Ամերիկայում, եթե մի բան ուզում ես, կհասնես դրան: Նա էլ մտածում էր՝ կնկարի իր ֆիլմը: Բայց երբ հասանք տեղ, հասկացանք, որ հացի փող պետք է աշխատել: Ամուսինս տաքսի էր քշում, ես հավաքարար էի աշխատում: Երիտասարդ լինեինք ու կարողանայինք սովորել՝ ուրիշ ձև կլիներ:

2011-ին ամուսինս որոշեց գալ Հայաստան․ տարիուկես այստեղ ապրեցինք, երբ ծնվեց մեր թոռնիկը:

Երբ առաջին անգամ որոշեցի հայերենս լավացնեմ, մի գիրք կարդացի՝ օնլայն, այսինքն՝ գիրք չէ, գրականագիտական տեքստ էր: Շատ տերմիններ կային, բայց ես հասկանում էի։ Միակ բանը, որ չէի հասկացել, «ատենախոսություն» բառն էր:

Հետո Աճարյանի արմատական բառարանը սկսեցի կարդալ․ սիրում եմ բառարաններ կարդալ: Աճարյանի բառարանով ես սիրեցի Հայաստանը․ նա ինձ հայկական մշակույթը նվիրեց՝ լեզվի միջոցով: Ճիշտ է, տենդենցիոզ գիտնական էր, բայց դե:

Իսկ Երևանը իմ տունն ա։ Երևանում ինձ զգում եմ՝ ոնց որ իմ խոհանոցում, ոնց որ գրասեղանի առաջ․․․

– Ես որ ծխում եմ՝ հազում եմ:

– Վայ, հանգիստ․ ամեն ինչ լավ է: Արի քեզ էս կոնֆետներից տամ մի բուռ։ Օգնում է: Ամերիկյան կոնֆետ՝ հազի։ Ախպերաբար՝ կեսը քեզ, կեսը ինձ:

Ես Մոսկվայում եմ ծնվել․ մամաս ռուս է: Ամուսնացել, եկել էր Հայաստան։ Հետո, երբ իմացել էր, որ երեխա պետք է ունենա, գնացել էր մամայի մոտ՝ այնտեղ ծննդաբերի: Չորս ամիս մնացինք Մոսկվայում, ու մաման ինձ բերեց։ Ու սկսվեց մեր կյանքը Հայաստանում: Միակ երեխան էի, հայրս զինվորական էր, ու դա դաժան կյանք է․ չգիտես՝ երբ ու ուր կուղարկեն:

Երբ սկսեցի բանաստեղծություններ գրել, մեկ-մեկ մոտս թուղթ չէր լինում: Իսկ ինձ պետք էր, որ մտքերիս հերթականությունը մնա՝ չմոռանամ:

Մեր տուֆը շատ լավ նյութ է․ համալսարանից տուն գալուց՝ պրոսպեկտով, պատերին գրում էի: Երևանը էտ հնարավորությունը տալիս է:

Մի քանի օր առաջ թոռնիկիս հետ քայլում էինք, կավիճ էի վերցրել, դե, քարով էլ կարելի է, բայց կավիճով ավելի հեշտ է․․․  Քաղաքում պատերին գրելու կարիք ունեմ, բայց տեսնում եմ, որ վաղուց էլ ազատ տեղ չի մնացել․ մարդիկ գրում են՝ հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն:

«А может быть, в Питер – и все образуется» (Իսկ, գուցե, գնալ Պիտեր, և ամեն ինչ իր տեղը կընկնի)։ Լավ խոսք ա, բայց չեմ իմանում՝ ումն ա։ Էս խոսքերը երկար ժամանակ տեսնում էի, հետո ջնջեցին:

Երևանը իմ մաշկն ա: Ես ծառ եմ․ իմ արմատները այստեղ են: Ծառը որ կտրում են՝ արմատները մնում են, ու ծառը էլի աճում է:

Ամերիկա գնալուց առաջ Զեյթունում էինք ապրում՝ Լամբադա կամրջից երեք շենք այն կողմ: Մեր տնից մինչև կամուրջը ընկած հատվածում մի հատ ծառ չէին թողել՝ մտածված, թե առանց մտածելու։ Չնայած էն ժամանակ շատ չէին մտածում․․․ Բայց նենց էին կտրել, որ էլի աճեր: Հիմա որ քայլես էտ տեղում, չես էլ պատկերացնի, որ էտ բոլոր ծառերը ժամանակին կտրել էին: Ծառերը խելացի են:

Երբ Շարժումը սկսվեց, ես ուրախ էի․ Ղարաբաղը հայկական էր՝ նորմալ է: Շատ ժամանակ պրոսպեկտով էին անցնում: Ես ոչ մի անգամ ոչ մի բանի չէի մասնակցում: Մարդիկ հավաքվում էին ու Տեր-Պետրոսյանին լսում, Աշոտ Մանուչարյանին, Վազգեն Մանուկյանին․․․ Դե, բոլորին գիտեք՝ ով էր խոսում:

Ես որ էտ ամբոխներին նայում էի՝ մարդկանց վրա տեսիլքի պես արյան գետ էի տեսնում․․․ ոնց որ Պուշկինի մոտ՝ «в прозрачной темноте мелькнул».

Ամուսնուս Մանուկյանն էր դուր գալիս, թե ինչպես էր նա մեկնաբանում էտ ամեն ինչը: Նրանք խոսում-խոսում էին․․․ ես չէի գնում:

Մի անգամ կանչել էին կառավարության շենք, հետո եկել էին օպերա․․․ Էտ մի անգամն էր, որ գնացել էի։ Ես շատ լավ հիշում եմ, բայց հետո ում հիշեցնում էի՝ ասում էին «չենք հիշում, որ տենց բան էր եղել»․ մարդիկ հարցեր էին տալիս, իրանք պատասխանում էին: Հետո որոշեցին՝ ժողովրդին պետք է ցույց տալ, որ մենք միասին ենք: Ու նրանք մի քանի անգամ հարցրեցին․

– Ժողովուրդ, դուք մեզ հավատո՞ւմ եք։

Ու բոլորը գոռացին․

– Չէ՛, չէ՛, չէ՛։

պատրաստեցին ալլա մանվելյանն ու լուսինե թալալյանը

Առաջին զրույցն՝ այստեղ
Երկրորդ զրույցն՝ այստեղ
Երրորդ զրույցն՝ այստեղ
Չորրոդ պատմությունն՝ այստեղ
Հինգերորդ զրույցն՝ այստեղ
Վեցերորդ զրույցն՝ այստեղ
Յոթերորդ զրույցն՝ այստեղ
Ութերորդ զրույցն՝ այստեղ
Իններորդ զրույցն՝ այստեղ
Տասներորդ զրույցն՝ այստեղ
Տասնըմեկերորդ զրույցն՝ այստեղ