Դատապարտյալները Հայաստանում ուղղվում են, համակարգը՝ ոչ

Հարցազրույց նախկին բանտարկյալ Ա.Ս.Օ.-ի հետ

Մաս չորրորդ․ վաղաժամկետ ազատում

Պայմանական վաղաժամկետ ազատման մեխանիզմը մարդավարի չի գործում։ Դատարանների համար ամենահեշտ տարբերակը դատախազությանը չհակադրվելն ու ազատման միջնորդությունը մերժելն է։ Դատախազությունը, որպես կանոն, շահագրգռված է դատապարտյալին փակի տակ պահելով։ Նրանք դա սոցիալական արդարության վերականգնում են համարում։

Քրեակատարողական հիմնարկներում կա բալային համակարգ, կա վերասոցիալականացման ինստիտուտ, պրոբացիոն ծառայություն։ Ենթադրվում է, որ դրական վարքագիծ ցուցաբերած դատապարտյալները վաղաժամկետ ազատվելու հնարավորություն կունենան, եթե 28 բալ հավաքեն։ Նրանք պետք է մասնակցեն խմբակների, ինքնագործ միավորումների, մշակութային և սպորտային միջոցառումների, կինոդիտումների, եկեղեցական արարողակարգերի, շախմատի, իրավական դասընթացների, նկարչության։ Պետք է կարգապահական տույժեր չունենան, ստանան դրական բնութագրեր։

Դատապարտյալը գալիս է դասերի, մասնակցում է բոլոր ծրագրերին, հավաքում է 28 և ավել միավորներ։ Քրեակատարողական հիմնարկը դիմում է դատարան, ասում է՝ «դատապարտյալն օրենքի պահանջով համարվում է ուղղման ճանապարհին գտնվող, իրեն վաղաժամկետ ազատեք»։ Դատարանը պրոբացիոնի փաստաթղթերը կցում է գործին։ Հասնում ենք դատավարության փուլին։ Այս կետից համակարգը սկսում է կաղել, արդյունքում ամեն ինչ վերածվում է ձևականության։

Գնահատականը, թե դատարանը կոնկրետ ինչպիսի իրավական մոտեցում պետք է ցուցաբերի նման գործերը քննելիս, հստակ չէ։ Վճռաբեկ դատարանը ունի մի քանի իրարամերժ նախադեպային որոշումներ, դրանք կարելի է խմբավորել՝ մի հինգն ի շահ դատապարտյալի են, մի հինգն էլ՝ ի վնաս։

Դատավորը, օրենքից բացի, պարտավոր է առաջնորդվել նաև դատական պրակտիկայով։ Այսինքն՝ չպիտի կայացնի այնպիսի որոշում, որը կհակասի Վճռաբեկ դատարանի ակտերին։ Դատավորը գիտի՝ եթե նման որոշում կայացնի, դատախազը, նախադեպին հղվելով, կարող է բողոք ներկայացնել Վերաքննիչ դատարան, որն էլ իր հերթին կարող է բեկանել առաջին ատյանի որոշումը։ Նման դեպքերի պակաս չկա։

Դատավորը, որը 10-ից ավել բեկանված որոշում ունի, կարող է ընկնել Արդարդատության խորհրդի կարգապահական վարույթի տակ։ Սա լավագույն դեպքում զգուշացում, վատագույն՝ աշխատավարձի կրճատում և լիազորությունների դադարեցում է ենթադրում։ Դատավորները նախընտրում են ռիսկի չդիմել, առավել ևս, որ նրանցից ոչ ոք կոնկրետ գործի դետալներում խորանալու ժամանակ չունի։ Դատավորները քիչ են, գործերը՝ շատ։ Հարյուրավոր վաղաժամկետի հայցեր կան, նաև ռեժիմների, պահման պայմանների փոփոխության, մեղմացման, խստացման բողոքարկումներ։ Դատավորը նախընտրում է դատախազին չհակադրվել, որովհետև գիտի՝ ձևավորված դատական պրակտիկան այնպիսին է, որ դատապարտյալի օգտին կայացված որոշումները մեծամասամբ բեկանվում են վերադաս դատարանի կողմից։

Պարզ ստատիստիկայի մասին եմ խոսում՝ վաղաժամկետ ազատ արձակվածների մոտ 70 տոկոսը դատախազի բողոքի արդյունքում նորից հետ է վերադառնում քրեակատարողական հիմնարկ։

Օրինակ՝ Չարենցավան էր եկել մի երիտասարդ դատավոր, որն ի օգուտ դատապարտյալների վճիռներ էր կայացնում։ Սկզբունքը շատ պարզ էր՝ եթե անձը ազատազրկվել է նախկին օրենսգրքի շրջանակներում կայացված դատավճռի հիմքով, նրա ռեժիմի փոփոխությունը պետք է լինի նախկին օրենսդրության բարենպաստ նորմերի կիրառմամբ։ Ամբողջ համակարգը՝ ՔԿՀ, դատախազություն, Վերաքննիչ դատարան, մոբիլիզացվեցին նրա կայացրած 8 որոշումները բեկանելու համար։ Այլ կերպ ասած՝ ճնշում գործադրվեց դատավորի նկատմամբ, որպեսզի նա, կարգապահական վարույթից վախենալով, ՔԿՀ-ի և Դատախազության դեմ որոշումներ այլևս չկայացնի։

Երբ ասում եմ «ճնշում գործադրել», պետք չի մտածել, որ խոսքը զանգել-սպառնալ-վախեցնելու մասին է։ Ո՛չ։ Ամեն ինչ արվում է օրենքի շրջանակներում։ 10 բեկանված որոշում, կարգապահական վարույթ, աշխատավարձի 25 տոկոսի կրճատում, և դատավորը պատրաստ է զիջել իր ինքնուրույնությունը։ Դատավորը ասում է՝ շառից-փորձանքից հեռու ես մերժեմ, թո՛ղ դատապարտյալը գնա, ինչքան ուզում է՝ բողոքարկի։ 90 տոկոս դեպքերում դատախազությունը Վերաքննիչ դատարանում թույլ չի տա, որ դատապարտյալի բողոքարկումը բավարարեն։

Ինչպե՞ս է սա ազդում բանտային կյանքի վրա։ Դատապարտյալների մեծ մասը իր մեղքն ընդունել է, եթե չի ընդունել իսկականից, ընդունել է գոնե թղթի վրա։ Բոլորի հույսը վաղաժամկետ ազատումն է։ Դատապարտյալը անցնում է բոլոր փուլերով՝ դասեր, վարժանքներ, պարապմունքներ, անվճար աշխատանք, կուտակում է բալերը, խուսափում է ՉէՊէ-ներից, հասնում է դատարան։ Դիմում են առաջին անգամ, դատարանը վաղաժամկետից կտրում է, դիմում են երկրորդ անգամ՝ էլի կտրվում են։ Դատապարտյալին հանցավոր միջավայրից կտրելու, կրթելու, վերասոցիալականացնելու ծրագրերի հենքը ազատման մոտիվացիան է։ Բայց, երբ դատապարտյալը հասնում է դատարանի դռանը, բախվում է մոնոլիտ բետոնե պատի։ Անհնար է այն անցնել։

Ցմահների մասով իրավիճակն անհույս է։ 6 տարվա ընթացքում ընդամենը 4 հոգու են վաղաժամկետ ազատել։ Մարդ կա՝ նստած է իր արածների համար, մարդ կա՝ չարածների, բայց 27-28 տարի պատիժ կրելուց հետո էլ ռեժիմի փոփոխության հույս չկա։ Դատախազությունը թույլ չի տալիս, որ նույնիսկ պահման պայմանները մեղմացնեն։ 27 տարվա դատապարտյալ է, բանտում արդեն ծերացած, ֆիզիկապես չի էլ կարող որևէ մեկին վնաս տալ։

Հիասթափությունը մեծ է։ Մանավանդ այն հիմնարկներում, որտեղ կիսաբաց ռեժիմ կա։

Վերասոցիալականացման համակարգը ներդրվել է 2018-ին։ Վեց տարվա ընթացքում մեծ հետնահանջ ունենք։ Կրթական և աշխատանքային ծրագրերին մասնակցողների քանակը կրճատվել է։ Իմաստ չկա։ Սևան քրեակատարողական հիմնարկում, օրինակ, առաջին հոսքով դասերին 60 հոգի է մասնակցել, երկրորդ հոսքով՝ ընդամենը 12։

Խնդիրը միայն Վճռաբեկի իրարամերժ նախադեպերը չեն։ Դատախազը հաճախ նաև խրախուսանքներից է կտրում։ Եթե դատապարտյալը երկար ժամանակ տույժեր չունի, լավ վարքագիծ է դրսևորել, չի հակադրվել ՔԿՀ աշխատակիցներին, աշխատել է, նրան խրախուսանք է հասնում։ Բայց չեն տալիս, որ միավոր չավելացնեն։

Քրեակատարողականի ներսում 28 բալ ունեցող դատապարտյալի գործին օպերատիվ նամակ են կցում, որ դառնա «կարմիր խաչի պապկա»։ Մարդ կարա կյանքում նարկոտիկ արած չլինի, բայց բռնեն՝ օգտագործման օպերատիվ թուղթ կարեն գործին, որ խաչ քաշեն վրան։ Դե գնա ու կռիվ տուր։ Դիմում ես՝ օպերատիվ թուղթը քեզ չեն էլ տալիս, բայց եթե պետք լինի դատարանում ներկայացնել, կտանեն, կներկայացնեն։

Ինչի՞ համար է սա արվում։ Որ դատապարտյալն ամեն ինչ պատրաստ լինի հանդուրժել, ամեն ինչի պատրաստ լինի գնալ, միայն թե «լավ հարաբերություններ» ունենա բանտի վարչակազմի հետ։ Նույն սկզբունքը նաև վարչակազմի դեպքում է գործում․ սա բրգաձև համակարգ է, որտեղ ՔԿՀ աշխատողները կախվածության մեջ են իրենց պետերից, որոնք կախվածության մեջ են ՔԿԾ-ից, որը կախվածության մեջ է Դատախազությունից և այլն։ Այս համակարգը ինքնաբերաբար մերժում է նորը և վերարտադրում հին իներցիան։

Դատախազությունը գործում է պատժողական, ոչ թե վերասոցիալականացման տրամաբանության մեջ։ Նախկին քրեական օրենսգիրքը եղել է պատժողական, ներկայիս օրենսգիրքը շեշտը վերասոցիալականացման վրա է դնում։ Բայց նոր կարգավորումները ուղղակի չեն գործում, դրանք ուղիղ հակադրվում են Վճռաբեկի բացասական նախադեպերին, որոնք չեղարկելու, այսինքն՝ հակասահմանադրական ճանաչելու մոտիվացիա ոչ ոք չունի։

Համակարգը հակասությունների վրա է կառուցված, իսկ դա կամայականության մեծ տեղ է տալիս։ Օրինակ՝ խստացնող նորմերը հետին ուժ ունենալ չեն կարող, բայց հետին թվով կիրառվում են։ Բողոքում ես՝ ասում են գնա դատարանում բողոքարկի։ Հասնում ես դատարան՝ ընկնում ես նոր խառնաշփոթի մեջ։

Կրկնահանցագործությունների համար ազատազրկվածները նախօրոք գիտեն՝ ուղղվեն-չուղղվեն, պայմանականով դուրս չեն գալու։ Վերջին 6 տարվա մեջ վերասոցիալականացման գաղափարը սպառել է իրեն, որ ՔԿՀ էլ մտնես՝ դատապարտյալներն առաջին հերթին սրանից են բողոքելու։

Ո՞րն է սրա հիմնական խնդիրը։ Թվում է, թե մարդիկ պատժից վախենալով հանցագործության էլ չեն գնա։ Բայց որքան խիստ է պատիժը, որքան երկար է մեկուսացումը, այնքան մեծ է կրկնահանցագործության վտանգը։

Հանցագործությունների 90 տոկոսը սոցիալական բաղադրիչ ունեն։ Դատապարտյալների մեծ մասը սոցիալապես անապահով ընտանիքներից են, հիմնական կերակրողը նստած է, ներսում գործ չկա, գումար վաստակել չի լինի, ընտանիքն ապրում է՝ հարևաններից, ծանոթներից և բարեկամներից պարտքեր անելով։ Այդ պարտքերը պետք է փակել։ Մարդ դուրս է գալիս՝ ոչ գործ կա, ոչ աշխատանքային շուկայում ներգրավվելու ռեալ հնարավորություն։ Պարտքատերերն էլ դռան դեմը չոքած են։ Ի՞նչ տարբերակներ կան։ Նորից գնալ ռիսկի։

Երբ նայում ենք ստատիստիկային, տեսնում ենք՝ կրկնահանցագործությունների թիվը մի հինգ անգամ ավելացել է։ Սա փակ ցիկլ է։

տե՛ս Մաս առաջին․ կենցաղ

Մաս երկրորդ․ բանտային բարքեր

Մաս երրորդ․ բանտապետեր